పురుషోత్తమ ప్రాప్తియోగము

శ్రీమద్భగవద్గీతా (మూల శ్లోకములు)	శ్రీ గీతామృత తరంగిణి(తెలుగు పద్యములు) శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీవిశ్వనాథ శాస్త్రి (1948-1952)	గీతా మకరందము(తెలుగు తాత్పర్యము) శ్రీ విద్యాప్రకాశానందగిరి స్వామి, శ్రీ శుకబ్రహ్మాశ్రమము కాళహస్తి(1979)
శ్రీభగవానువాచ| అనుష్టుప్. ఊర్ధ్వమూలమధఃశాఖ మశ్వత్థం ప్రాహురవ్యయమ్| ఛన్దాంసి యస్య పర్ణాని యస్తం వేద స వేదవిత్|| 15-1	శ్రీ భగవానుల వాక్యము . తేటగీతి . ఊర్ధ్వ మూలము , తరుశాఖ లుండుఁ గ్రింద , వేదములె యాకులౌచు , ననాదియైన యీ జగంబను నశ్వత్థ భూజ మలరు , నిది యెఱింగిన వాఁడె కోవిదుఁడు పార్థ ! ౧	దేనికి వేదములు ఆకులుగ నున్నవో , అట్టి సంసారమును అశ్వత్థ వృక్షము ( రావిచెట్టు )ను పైన వేళ్ళు గలదిగను ,క్రింద కొమ్మలు గలదిగను , ( జ్ఞానప్రాప్తి పర్యంతము ) నాశములేనిదిగను ( పెద్దలు ) చెప్పుదురు . దాని నెవడు తెలిసికొనుచున్నాడో , ఆతడు వేదార్థము నెఱిగిన వాడు ( అగుచున్నాడు ) .
ఉపజాతి. అధశ్చోర్ధ్వం ప్రసృతాస్తస్య శాఖా గుణప్రవృద్ధా విషయప్రవాలాః| అధశ్చ మూలాన్యనుసన్తతాని కర్మానుబన్ధీని మనుష్యలోకే|| 15-2	ఉత్పలమాల . కొమ్మలు క్రిందుమీఁదఁ బెనఁగొంచు బలిష్ఠగుణ ప్రవృద్ధమై గ్రమ్ముకొనున్ , జిగుళ్ళు చిగురందుఁ గడున్ విషయాను రక్తి మన్ , యిమ్మహి కర్మబంధముల నీడ్చి బిగించును మానవాళి , మూ లమ్మను రాగ తాపముల లంపటులైన కతంబు ఫల్గునా ! ౨	ఆ ( సంసార ) వృక్షముయొక్క కొమ్మలు ( సత్త్వరజస్తమోగుణములచే ) వృద్ధి బొందింపబడినవియు , ( శబ్దాది విషయములనెడు చిగుళ్ళుగలవియునై ), క్రిందికిని ( స్థావరము మొదలుకొని ) మీదికిని ( బ్రహ్మలోకము వఱకు ) వ్యాపించియున్నవి . మనుష్యలోకమునందు కర్మసంబంధమును ( కర్మవాసనలను ) గలుగజేయునవియగు దాని వేళ్ళు క్రిందను ( మీదనుగూడ ) బాగుగ విస్తరించి( దృఢముగ ) నాటుకొని యున్నవి .
ఉపజాతి . న రూపమస్యేహ తథోపలభ్యతే నాన్తో న చాదిర్న చ సమ్ప్రతిష్ఠా| అశ్వత్థమేనం సువిరూఢమూలం అసఙ్గశస్త్రేణ దృఢేన ఛిత్త్వా|| 15-3 ఉపజాతి . తతః పదం తత్పరిమార్గితవ్యం యస్మిన్గతా న నివర్తన్తి భూయః| తమేవ చాద్యం పురుషం ప్రపద్యే| యతః ప్రవృత్తిః ప్రసృతా పురాణీ|| 15-4	చంపకమాల . తుది మొదలే కనంబడవు , తోచు మనోగత రూప భావనన్ బదిలము వ్రేళ్ళు తన్ని గరువంపు మహీజముఁగాగ బొల్చె , బె ట్టిదపు నసంగ శస్త్రపు పటిష్ఠతతో గురువేరులన్ దెగం జిదుపవలెన్ , గిరీటి ! ధృడచిత్తము తోడ , సమూల వృక్షమున్ . ౩ తేటగీతి . ఎవఁడు సకలమ్మునకు మూలమవుచు నుండు , నెవని కడనుండి సకల ప్రవృత్తి యెసగు , నట్టి నాదగు సత్పథం బఱయ వలయు , నది గమించినఁ దిరిగి రానట్టి చోటు . ౪	ఆ సంసారవృక్షముయొక్క స్వరూపము ఆలాగున ( ఇపుడు వర్ణింపబడిన రీతిగ ) ఈ ప్రపంచమున ( సంసారాసక్తి గలవారిచేత ) తెలియబడకున్నది . దాని ఆదిగాని , అంతముగాని , మధ్యము ( స్థితి ) గాని కనబడకున్నది . గట్టిగ వేళ్ళు పాఱిన ఈ సంసారమను అశ్వత్థవృక్షమును అసంగమను బలమైన ఆయుధముచే నఱకి వైచి ఆ పిమ్మట ఏ స్థానమందు ప్రవేశించినవారు మఱల వెనుకకు ( సంసారమునకు ) రారో , ఎవనినుండి అనాదియైన ఈ సంసారవృక్షముయొక్క ప్రవృత్తి వ్యాపించెనో , ( అట్టి ) ఆదిపురుషుడగు పరమాత్మనే శరణు బొందుచున్నాను - అను నిట్టి ( భక్తి ) భావముతో ఆ పరమాత్మ పదమును వెదకవలయును .
ఇంద్రవజ్ర . నిర్మానమోహా జితసఙ్గదోషా అధ్యాత్మనిత్యా వినివృత్తకామాః| ద్వన్ద్వైర్విముక్తాః సుఖదుఃఖసంజ్ఞైర్- గచ్ఛన్త్యమూఢాః పదమవ్యయం తత్|| 15-5	తేటగీతి . ద్వంద్వముల యందు సమభావ మందు వారి , మోహ ముడిపిన వారల ముక్త సంగు లాత్మ తత్త్వమ్ముఁ దెలిసిన యట్టివారి , కామ వర్జితులౌ వారి ధామ మద్ది . ౫	అభిమానము ( లేక , అహంకారము ) అవివేకము లేనివారును , సంగము ( దృశ్యపదార్థములం దాసక్తి ) అను దోషమును జయించినవారును , నిరంతరము ఆత్మజ్ఞానము ( బ్రహ్మనిష్ఠ ) గలవారును , కోరికలన్నియు లెస్సగ ( వాసనారహితముగ ) తొలగినవారును , సుఖదుఃఖములను ద్వంద్వములనుండి బాగుగ విడువబడినవారును అగు జ్ఞానులు అట్టి అవ్యయమగు బ్రహ్మపదమును ( మోక్షమును ) బొందుచున్నారు .
అనుష్టుప్ . న తద్భాసయతే సూర్యో న శశాఙ్కో న పావకః| యద్గత్వా న నివర్తన్తే తద్ధామ పరమం మమ|| 15-6	కందము . దివిటీల కరణిఁ దోచును , ప్రవిమల మగు నాపథంబు భాసిలఁ జేయన్ , రవిచంద్ర పావక ద్యుతి నివృత్తిఁ గనరాని చోటు నిస్తుల పథమున్ . ౬	ఆ ( పరమాత్మ ) స్థానమును సూర్యుడుగాని , చంద్రుడుగాని , అగ్నిగాని ప్రకాశింపజేయజాలరు . దేనిని పొందినచో ( జనులు ) మఱల ( ఈ సంసారమునకు ) తిరిగిరారో అదియే నాయొక్క శ్రేష్ఠమైన స్థానము ( అయియున్నది ) .
అ. మమైవాంశో జీవలోకే జీవభూతః సనాతనః| మనఃషష్ఠానీన్ద్రియాణి ప్రకృతిస్థాని కర్షతి|| 15-7	తేటగీతి . ప్రాణికోటి మదీయాంశ భవమెయైన , మనసు కర్మేంద్రియము లారు గొని చరింతు , రీ శరీరమ్ములను నాశ్రయించు కొనుచు , ప్రకృతి వశులౌదు రిట్లు నిరంతరంబు . ౭	నాయొక్కయే అనాదియగు ( నిత్యమగు ) అంశము జీవలోకమందు జీవుడై ప్రకృతియందున్న త్వక్ చక్షు శ్శ్రోత్ర జిహ్వా ఘ్రాణ మనంబు లను ఆఱు ఇంద్రియములను ఆకర్షించుచున్నది .
అ. శరీరం యదవాప్నోతి యచ్చాప్యుత్క్రామతీశ్వరః| గృహీత్వైతాని సంయాతి వాయుర్గన్ధానివాశయాత్|| 15-8	చంపకమాల . తనువుల దాల్చినప్పుడు , విదిల్చిన యప్పుడు జీవి నిత్యమున్ దన వెనువెంట నింద్రియ వితానము లారిటి గొంచు నేగు , నా యనిలుఁడు సూన వాసనక్రియన్ వెనుకాడుచునుండుఁ , గర్మ వా సనల పరంపరాగమము జన్మల చావుల కారణమ్ము లై . ౮	( దేహేంద్రియాది సంఘాతమునకు ) ప్రభువగు జీవుడు శరీరమును విడుచునప్పుడును , నూతన శరీరమును పొందునపుడును - పుష్పాది స్థానములనుండి గాలి వాసనలను గ్రహించిపోవు చందమున - పంచేంద్రియములు , మనస్సు అను ఆఱింటిని గ్రహించి వెడలుచున్నాడు .
అ. శ్రోత్రం చక్షుః స్పర్శనం చ రసనం ఘ్రాణమేవ చ| అధిష్ఠాయ మనశ్చాయం విషయానుపసేవతే|| 15-9	తేటగీతి . చెవులు , గన్నులు , జర్మమ్ము , చవులవాయి నాసికయుఁ గూడి యారు మనంబు తోడ దేహములయందు జీవి వర్తించి , విషయ భోగలాలసుఁడై యుండు , మోహితుఁడయి . ౯	ఈ జీవుడు ( జీవాత్మ ) చెవిని , కంటిని , చర్మమును , ( త్వగింద్రియమును ) నాలుకను , ముక్కును , మనస్సును ఆశ్రయించి ( శబ్దాది ) విషయములను అనుభవించుచున్నాడు .
అ. ఉత్క్రామన్తం స్థితం వాపి భుఞ్జానం వా గుణాన్వితమ్| విమూఢా నానుపశ్యన్తి పశ్యన్తి జ్ఞానచక్షుషః|| 15-10	ఆటవెలది . ఉండి యనుభవమ్ము నొందుచున్నది యేది , పోవునపుడుఁ దరలి పోవు నేది , యెఱుగలేరు మూఢ నరులీ రహస్యమ్ము ; జ్ఞానులైన వారు కానఁ గలరు . ౧౦	( ఒక శరీరమునుండి మఱియొక శరీరమునకు ) బయలుదేఱుచున్నవాడును , శరీరమునందున్నవాడును , లేక విషయముల ననుభవించుచున్నవాడును , ( సత్త్వాది ) గుణములతో గూడినవాడునగు ఈ జీవాత్మను అజ్ఞానులు చూడజాలరు ( తెలిసికొన జాలరు ) . జ్ఞానదృష్టిగలవారు మాత్రము చూచుచున్నారు ( తెలిసికొనుచున్నారు ) . ( అనగా ఆ యా క్రియలు జరుపుచున్నపు డాతనిని అజ్ఞులెఱుగజాలరనియు , జ్ఞానులుమాత్ర మెఱుగగలరనియు భావము ) .
అ. యతన్తో యోగినశ్చైనం పశ్యన్త్యాత్మన్యవస్థితమ్| యతన్తోऽప్యకృతాత్మానో నైనం పశ్యన్త్యచేతసః|| 15-11	ఆటవెలది . జ్ఞానులైనవారు స్వస్వరూపము నందె ఆత్మ నరసి ముదము నందు చుంద్రు ; వికృత మార్గగామి యకృ తాత్ముఁ డగువాఁడు లోఁ గలట్టి యాత్మ నీగలేడు . ౧౧	( ఆత్మ సాక్షాత్కారమునకై ) ప్రయత్నము చేయుచున్న యోగులు ( తమయందున్నట్టి ) ఈ ఆత్మను చూచుచున్నారు ( అనుభూతమొనర్చుకొనుచున్నారు ) . అట్లు ప్రయత్నముచేయు చున్న వారైనను చిత్త శుద్ధిలేని అవివేకులు ఈ ఆత్మను చూడజాలకున్నారు .
అ. యదాదిత్యగతం తేజో జగద్భాసయతేऽఖిలమ్| యచ్చన్ద్రమసి యచ్చాగ్నౌ తత్తేజో విద్ధి మామకమ్|| 15-12	తేటగీతి . అర్క తేజము , శశి తేజ , మగ్ని తేజ మీ విభాసము లెల్లయు నావె కావె ; సకలము ప్రకాశము నొనరింతు , జగతి నెల్ల తేజముల భాసిలం జేయు తేజ మేనె . ౧౨	సూర్యునియం దే తేజస్సు ( ప్రకాశము , చైతన్యము ) ప్రపంచమునంతను ప్రకాశింపజేయుచున్నదో , అట్లే చంద్రునియందును , అగ్ని యందును ఏ తేజస్సు గలదో , అదియంతయు నాదిగా నెఱుఁగుము .
అ. గామావిశ్య చ భూతాని ధారయామ్యహమోజసా| పుష్ణామి చౌషధీః సర్వాః సోమో భూత్వా రసాత్మకః|| 15-13	తేటగీతి . ధర ప్రవేశించి , నే భూతతతి ధరింతు , దివ్యమగు నా బలంబున , సవ్యసాచి ! సోమ రూపుండనై , రసం బోమి , సకల యోషధుల పుష్టి గూర్చెదనో కిరీటి ! ౧౩	మఱియు నేను భూమిని ప్రవేశించి శక్తి చేత సమస్త ప్రాణికోట్లను ధరించుచున్నాను ( నిలుపుచున్నాను ) . రసస్వరూపుడగు చంద్రుడనై సస్యములన్నింటిని పోషించుచున్నాను .
అ. అహం వైశ్వానరో భూత్వా ప్రాణినాం దేహమాశ్రితః| ప్రాణాపానసమాయుక్తః పచామ్యన్నం చతుర్విధమ్|| 15-14	తేటగీతి . ప్రాణికోటుల దేహంబులందు నుండు నల్ల వైశ్వానరుండ , జఠరాగ్ని నేనె ; ప్రాణము నపానవాయువుల్ పదిలపఱచి , నలువిధంబుల యన్నముల్ బచనపఱతు . ౧౪	నేను ' వైశ్వానరుడ ' ను జఠరాగ్నిగానయి ప్రాణులయొక్క శరీరమును ఆశ్రయించి ప్రాణాపానవాయువులతో గూడుకొని నాలుగు విధములగు అన్నమును పచనము చేయుచున్నాను .
ఇంద్రవజ్ర . సర్వస్య చాహం హృది సన్నివిష్టో మత్తః స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనఞ్చ| వేదైశ్చ సర్వైరహమేవ వేద్యో వేదాన్తకృద్వేదవిదేవ చాహమ్|| 15-15	తేటగీతి . ప్రాణికోటుల హృదయాంతరముల నుండి , స్మృతియు , విస్మృతి , జ్ఞాన మిచ్చెదను నేనె ; వేదములు నేనె , వేదాంత వేద్యుఁ డేనె , సకల వేదాంతముల ప్రవర్తకుఁడ నేనె . ౧౫	నేను సమస్త ప్రాణులయొక్క హృదయమందున్నవాడను ; నావలననే ( జీవునకు ) జ్ఞాపకశక్తి , జ్ఞానము ( తెలివి ) , మఱపు కలుగుచున్నవి . వేదము లన్నిటి చేతను తెలియదగినవాడను నేనే అయియున్నాను . మఱియు వేదము నెఱిఁగినవాడనుగూడ నేనే అయియున్నాను .
అ. ద్వావిమౌ పురుషౌ లోకే క్షరశ్చాక్షర ఏవ చ| క్షరః సర్వాణి భూతాని కూటస్థోऽక్షర ఉచ్యతే|| 15-16	తేటగీతి . పురుషు లిరువురు , క్షరుఁడు నక్షరుఁడు ననగ క్షరము భూతముల్ , దేహి యక్షరుఁడు , పార్థ ! అల పరాపర ప్రకృతి ద్వయము , కిరీటి ! యీ ద్వయంబగు పురుషుల నెఱిగి కొనుము . ౧౬	ప్రపంచమునందు క్షరుడనియు , అక్షరుడనియు ఇరువురు పురుషులు కలరు . అందు సమస్త ప్రాణులయొక్క దేహములు ( ఉపాధులు ) క్షరుడనియు , కూటస్థుడగు జీవుడు అక్షరుడనియు చెప్పబడుచున్నారు .
అ. ఉత్తమః పురుషస్త్వన్యః పరమాత్మేత్యుధాహృతః| యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్త్యవ్యయ ఈశ్వరః|| 15-17	తేటగీతి . ప్రకృతి పురుషులకు నతీతుఁ డొకఁడు కలఁడు , అతఁడె ముల్లోకముల భర్త యవ్యయుండు ; నుత్తమోత్తముఁ డా పురుషోత్తముండు , వేద వేదాంతములయందు వినుతిగాంచు . ౧౭	ఎవడు మూడులోకములందును ప్రవేశించి వానిని భరించుచచున్నాడో , అట్టి నాశరహితుడును , జగన్నియామకుడును , ( పైన దెల్పిన క్షరా క్షరులిద్దఱికంటెను ) వేఱైనవాడును నగు ఉత్తమపురుషుడు పరమాత్మయని చెప్పబడుచున్నాడు .
అ. యస్మాత్క్షరమతీతోऽహ మక్షరాదపి చోత్తమః| అతోऽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథితః పురుషోత్తమః|| 15-18	తందము . క్షరునకుఁ బరమై , యల య క్షరున కతీతుండ నయిన కతమున నన్నున్ స్థిరచిత్త భక్తి యుక్తులు పురుషోత్తముఁడని నుతింత్రు ముల్లోకములన్ . ౧౮	నేను క్షర స్వరూపునికంటె మించినవాడను , అక్షర స్వరూపుని ( జీవుని ) కంటె శ్రేష్ఠుడను అయి యున్నందువలన ప్రపంచమునందును , వేదమునందును ' పురుషోత్తము ' డని ప్రసిద్ధి కెక్కియున్నాను .
అ. యో మామేవమసమ్మూఢో జానాతి పురుషోత్తమమ్| స సర్వవిద్భజతి మాం సర్వభావేన భారత|| 15-19	చంపకమాల . స్తుతు లొనరించి , నన్ను పురుషోత్తముఁ డంచు నెఱింగి కొన్న యా యతులిత భక్తుఁడే గనెడు నన్నిట నన్ను చరాచరంబు , లే వితమగు మోహముం గనక ; విశ్వమయున్ సకలాత్మకుండ భూ తతతి స్వరూపుఁడౌ నను సతంబు భజించుచు నుండు , భారతా ! ౧౯	ఓ అర్జునా ! ఎవడు అజ్ఞానము లేనివాడై , ఈ ప్రకారముగ నన్ను పురుషోత్తమునిగా నెఱుఁగుచున్నాడో , అతడు సమస్తమును దెలిసినవాడగుచు పూర్తి మనస్సుతో ( సర్వవిధముల ) నన్ను భజించుచున్నాడు .
అ. ఇతి గుహ్యతమం శాస్త్ర మిదముక్తం మయానఘ| ఏతద్బుద్ధ్వా బుద్ధిమాన్స్యాత్ కృతకృత్యశ్చ భారత ! || 15-20	కందము . అతి గుహ్యంబగు శాస్త్రపు విత మెల్లనుఁ బల్కితిని ; వివేకముఁ గనుచున్ , మతిమంతుఁడై యెఱింగిన , కృత కృత్యుఁడు వాఁడె పో కిరీటి ! జగమునన్ . ౨౦	పాపరహితుడవగు ఓ అర్జునా ! ఈ ప్రకారముగ అతి రహస్యమైనట్టి ఈ శాస్త్రమును నీకు చెప్పితిని . దీనిని చక్కగా తెలిసికొనినవాడు జ్ఞానవంతుడును , కృతకృత్యుడును కాగలడు .
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే శ్రీకృష్ణార్జున సంవాదే పురుషోత్తమయోగో నామ పఞ్చదశోऽధ్యాయః|| 15 ||	ఓం తత్ సత్ .ఇట్లు శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీ విశ్వనాథ శాస్త్రిచే యనువదింపబడినశ్రీ గీతామృత తరంగిణి యందు శ్రీ పురుషోత్తమ ప్రాప్తి యోగ నామ పంచాదశ తరంగము సంపూర్ణము . శ్రీ కృష్ణ పరబ్రహ్మార్పణమస్తు.	ఇది ఉపనిషత్ప్రతిపాదితమును , బ్రహ్మ విద్యయు , యోగ శాస్త్రమును , శ్రీకృష్ణార్జున సంవాదమునగు పురుషోత్తమ ప్రాప్తియోగమను పదునైదవ అధ్యాయము సంపూర్ణం. ఓమ్ తత్ సత్ .