క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ విభాగ యోగము

శ్రీమద్భగవద్గీతా (మూల శ్లోకములు)	శ్రీ గీతామృత తరంగిణి(తెలుగు పద్యములు) శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీవిశ్వనాథ శాస్త్రి (1948-1952)	గీతా మకరందము(తెలుగు తాత్పర్యము) శ్రీ విద్యాప్రకాశానందగిరి స్వామి, శ్రీ శుకబ్రహ్మాశ్రమము కాళహస్తి(1979)
అనుష్టుప్ . అర్జున ఉవాచ| ప్రకృతిం పురుషం చైవ క్షేత్రం క్షేత్రజ్ఞమేవ చ| ఏతద్వేదితుమిచ్ఛామి జ్ఞానం జ్ఞేయం చ కేశవ|| 13-1		అర్జునుడు చెప్పెను . ఓ కృష్ణా ! ప్రకృతిని , పురుషుని క్షేత్రమును , క్షేత్రజ్ఞుని , జ్ఞానమును , జ్ఞేయమును వీనినన్నిటినిగూర్చి నేను తెలిసికొనగోరుచున్నాను .
శ్రీభగవానువాచ| అనుష్టుప్ . ఇదం శరీరం కౌన్తేయ ! క్షేత్రమిత్యభిధీయతే| ఏతద్యో వేత్తి తం ప్రాహుః క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విదః|| 13-2	కందము. క్షేత్రమన శరీరంబగు , క్షేత్ర విధుల్ తెలియు వాఁడు క్షేత్రజ్ఞుండౌ ; క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ విధుల సూత్రముల వచింతు రిటుల సూరివరేణ్యుల్ . ౨	శ్రీ భగవానుడు చెప్పెను . కుంతీపుత్రుడవగు ఓ అర్జునా ! ఈ శరీరమే క్షేత్రమనబడుచున్నది . దానిని తెలిసికొనువాడు క్షేత్రజ్ఞుడని క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞుల నెఱిగినవారు చెప్పుదురు .
అ. క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత| క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ|| 13-3	కందము. క్షేత్రమ్ములను వసించెడు క్షేత్రజ్ఞుఁడ నేనటంచు స్థిరత నెఱుఁగుమా ; క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ విధుల సూత్రముల నెఱిగి కొనుట సుజ్ఞానంబౌ . ౩	అర్జునా ! సమస్త క్షేత్రములందును ( శరీరములందును ) నన్ను క్షేత్రజ్ఞునిగగూడ నెఱుఁగుము . క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞులనిగూర్చిన జ్ఞానమేదికలదో , అదియే వాస్తవమగు జ్ఞానమని నా అభిప్రాయము .
అ. తత్క్షేత్రం యచ్చ యాదృక్చ యద్వికారి యతశ్చ యత్| స చ యో యత్ప్రభావశ్చ తత్సమాసేన మే శృణు|| 13-4	కందము. శారీర ధర్మములను , వి కారమ్ముల విధము జన్మ కారకరీతుల్ , శారీరధారి విభవం బారూఢముగాగఁ బలికె దాద్యంతమ్మున్ . ౪	ఆ క్షేత్రమేదియో , ఎటువంటిదో , ఎట్టి వికారములు కలదో , దేనినుండి యేరీతిగ నుత్పన్నమైనదో , ఆ క్షేత్రజ్ఞుడును ఎవడో , ఎట్టి ప్రభావము కలవాడో ఆ విషయములన్నింటిని సంక్షేపముగ నావలన వినుము .
అ. ఋషిభిర్బహుధా గీతం ఛన్దోభిర్వివిధైః పృథక్| బ్రహ్మసూత్రపదైశ్చైవ హేతుమద్భిర్వినిశ్చితైః|| 13-5	కందము. వేదశ్రుతులను , స్మృతులను , నాదట నాబ్రహ్మ సూత్రమందున దేవ ర్ష్యాదులును , సహేతుక మను వాదములుగ , ఛందమందు వలికిరి దీనిన్ . ౫	( ఆ క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ జ్ఞానము ) ఋషులచే అనేక ప్రకారములుగా నానా విధములైన వేదములద్వారా వేఱు వేఱుగా ప్రతిపాదించబడినది మఱియు హేతువులతో ( యుక్తులతో ) గూడి బాగుగా నిశ్చయింపబడినట్టి బ్రహ్మసూత్రవాక్యములచేత గూడ నయ్యది చెప్పబడియున్నది .
అ. మహాభూతాన్యహంకారో బుద్ధిరవ్యక్తమేవ చ| ఇన్ద్రియాణి దశైకం చ పఞ్చ చేన్ద్రియగోచరాః|| 13-6 అ. ఇచ్ఛా ద్వేషః సుఖం దుఃఖం సంఘాతశ్చేతనా ధృతిః| ఏతత్క్షేత్రం సమాసేన సవికారముదాహృతమ్|| 13-7	తేటగీతి. అష్టవిధి ప్రకృతియు , నింద్రియములు పది , మ నమును , నిచ్చయు , ద్వేషదుఃఖములు , సుఖము , దేహ సంహతి , చైతన్య , ధృతి , వికార ములు , సముద్భవమౌ క్షేత్రములు కిరీటి  !	పంచమహా భూతములు , అహంకారము , బుద్ధి , మూలప్రకృతి , పదునొకండు ఇంద్రియములు ( దశేంద్రియములు +మనస్సు ) , ఐదు ఇంద్రియ. విషయములు ( శబ్ద స్పర్శాదులు ) , కోరిక , ద్వేషము , సుఖము , దుఃఖము , దేహేంద్రియాదుల సముదాయము , తెలివి ( వృత్తి జ్ఞానము ) , ధైర్యము , అను వీని సముదాయమై , వికార సహితమైనట్టి క్షేత్రము సంక్షేపముగా చెప్పబడినది .
అ. అమానిత్వమదమ్భిత్వ మహింసా క్షాన్తిరార్జవమ్| ఆచార్యోపాసనం శౌచం స్థైర్యమాత్మవినిగ్రహః|| 13-8 అ. ఇన్ద్రియార్థేషు వైరాగ్య మనహంకార ఏవ చ| జన్మమృత్యుజరావ్యాధి దుఃఖదోషానుదర్శనమ్|| 13-9 అ. అసక్తిరనభిష్వఙ్గః పుత్రదారగృహాదిషు| నిత్యం చ సమచిత్తత్వ మిష్టానిష్టోపపత్తిషు|| 13-10 అ. మయి చానన్యయోగేన భక్తిరవ్యభిచారిణీ| వివిక్తదేశసేవిత్వ మరతిర్జనసంసది|| 13-11 అ. అధ్యాత్మజ్ఞాననిత్యత్వం తత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనమ్| ఏతజ్జ్ఞానమితి ప్రోక్త మజ్ఞానం యదతోऽన్యథా|| 13-12	తేటగీతి. తన్ను దా నుతింపక యుంట , తన ప్రగల్భ మును వచింపకనుంట, నెందును నహింస , కుటిలమును లేక యుంటయు , గురుని సేవ , యొరు లొనర్చు కీడుల నోర్చికొనుట . ౭ తేటగీతి. స్థైర్య , మాత్మ వినిగ్రహ , శౌచ నియతి , ఇంద్రియ సుఖమ్ముల విరక్తి నెసగుటయు , న హంకరణము సడల్చుట య్యఘము , మృత్యు జననముల్ , జరావ్యాధి దోషముల నెల్ల . ౮ తేటగీతి. నెఱిగి కొంట , విషయముల నేవగింపు , దార పుత్ర గృహాదుల దాసజనుల పామరప్రీతి లేకుంట , సామరస్య మొంది యుంట నిష్టానిష్టములకు నెపుడు , ౯ తేటగీతి. ననె యనన్య భక్తి జలింపక నను భజించు తీవ్రత , శుచి స్థలావాస దీక్ష , జన స మూహమునఁ జరింప నేవఁ బొందుటయును , నాత్మనెఱిగెడి జ్ఞానమం దమరియుంట , ౧౦ తేటగీతి. ఊర్ధ్వ గతి సమాలోచన మొందు చుంట ; నీ నియమ విధానము లెల్ల జ్ఞానమగును ; దానను విరుద్ధ గతుల వ్ధాన మెల్ల , తామసంబగు నజ్ఞాన తమస మగును . ౧౧	తన్ను తాను పొగడుకొనకుండుట , డంబము లేకుండుట , మనోవాక్కాయములచే పరప్రాణులను బాధింపకుండుట , ఓర్పుగలిగియుండుట , ఋజుత్వము ( శుద్ధి ) గలిగియుండుట ( సన్మార్గమున , మోక్షమార్గమున ) స్థిరముగా నిలబడుట , మనస్సును బాగుగ నిగ్రహించుట , ఇంద్రియవిషయములను శబ్దస్పర్శాదులందు విరక్తి గలిగి యుండుట , అహంకారము లేకుండుట , పుట్టుక , చావు , ముసలితనము , రోగము - అను వానివలన కలుగు దుఃఖమును , దోషమును , మాటిమాటికి స్మరించుట , కొడుకులు ( సంతానము ) , భార్య , యిల్లు మున్నగువానియందు ఆశక్తి లేకుండుట మఱియు వానియందు తగులము లేకుండుట ( వారికి కలుగు సుఖదుఃఖములు తనకే కలిగినట్లు అభిమానింపకుండుట ) , ఇష్టానిష్టములు ( శుభాశుభములు ) సంప్రాప్తించినపుడెల్లపుడును సమబుద్ధి గలిగియుండుట ,నాయందు ( భగవంతునియందు ) అనన్యమైన ( నిశ్చల ) భక్తి గలిగియుండుట , ఏకాంతప్రదేశమును ( ప్రతిబంధమును లేనిచోటును ) ఆశ్రయించుట , జనసమూహమునందు ప్రీతిలేకుండుట , అధ్యాత్మజ్ఞానము ( ఆత్మనిష్ఠ ) నిరంతరము గలిగియుండుట , తత్వజ్ఞానముయొక్క గొప్పప్రయోజనమును తెలిసికొనుట అను నిదియంతయు జ్ఞానమని చెప్పబడును . దీనికి వ్యతిరేకమైనది అజ్ఞానము ( అని తెలియునది ) .
అ. జ్ఞేయం యత్తత్ప్రవక్ష్యామి యజ్జ్ఞాత్వామృతమశ్నుతే| అనాదిమత్పరం బ్రహ్మం న సత్తన్నాసదుచ్యతే|| 13-13	కందము. ఎది తెలియు పిదప నమృతమొ , యది తెలిపెద విను , కిరీటి ! ఆద్యంతము లే నిది , సదసత్తుల కెడమగు నదియె , పరబ్రహ్మమనుదు , రదె జ్ఞేయమ్మౌ . ౧౨	ఏది తెలియదగిన బ్రహ్మస్వరూపమో , దేనిని తెలిసికొని మనుజుడు అమృతస్వరూపమగు మోక్షమును పొందుచున్నాడో అద్దానిని బాగుగ చెప్పబోవుచున్నాను . అదిలేనట్టి పరబ్రహ్మమనబడు అయ్యది సత్తనిగాని ( ఉన్నదని గాని ) అసత్తని గాని ( లేదని గాని ) చెప్పబడదు .
అ. సర్వతః పాణిపాదం తత్సర్వతోऽక్షిశిరోముఖమ్| సర్వతః శ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి|| 13-14	కందము. సర్వత్ర పాణిపాదము , సర్వత్ర శిరోముఖమ్ము , చక్షులు , మఱియున్ సర్వత్ర కర్ణ యుగళము , సర్వత్రను నిండి యుండు జగముల లోనన్ . ౧౩	అది ( ఆ బ్రహ్మము , ఆత్మ ) అంతటను చేతులు , కాళ్ళు గలదియు , అంతటను కన్నులు , తలలు , ముఖములు గలదియు , అంతటను చెవులు గలదియు నయి ప్రపంచమునందు సమస్తమును ఆవరించి ( వ్యాపించుకొని ) యున్నది .
అ. సర్వేన్ద్రియగుణాభాసం సర్వేన్ద్రియవివర్జితమ్| అసక్తం సర్వభృచ్చైవ నిర్గుణం గుణభోక్తృ చ|| 13-15 అ. బహిరన్తశ్చ భూతానా మచరం చరమేవ చ| సూక్ష్మత్వాత్తదవిజ్ఞేయం దూరస్థం చాన్తికే చ తత్|| 13-16 అ. అవిభక్తం చ భూతేషు విభక్తమివ చ స్థితమ్| భూతభర్తృ చ తజ్జ్ఞేయం గ్రసిష్ణు ప్రభవిష్ణు చ|| 13-17 అ. జ్యోతిషామపి తజ్జ్యోతి స్తమసః పరముచ్యతే| జ్ఞానం జ్ఞేయం జ్ఞానగమ్యం హృది సర్వస్య విష్ఠితమ్|| 13-18	ఆట వెలది . ఇంద్రియములు లేక నింద్రియ గుణములఁ గానుపింపఁ గలుగు గాజురీతి ; నిర్వికారి యయ్యు , నుర్వినిం ధరియించు నిర్గుణమయి , సాక్షి నియతి నుండు . ౧౪ చంపకమాల. వెలుపల , లోప లెల్లెడల వెల్గు చరాచర భూతకోటులన్ , అలుసున కల్ప సూక్ష్మమయి , యంతటనిండు జగంబు లెల్లెడన్ , దెలియకనుండు గొందఱకు , దివ్య విభాసము కొందఱున్ గనన్ , గలుగుదు రంతికమ్మున నె గద్దగు దూరమగు న్నెఱుంగమిన్ . ౧౫ ఉత్పలమాల . భిన్నముఁ గాక నుండియు విభిన్న గతిం గనుపించుచుండు , సృ ష్టి న్నెఱపున్ , లయం బొనరఁ జేసి , గ్రసించును , భూతకోటులన్ , గ్రన్నన సంతరిం , చిటు లఖండ మహత్తరమైన సత్త్వ సం పన్నిలయమ్ము బ్రహ్మమని , ఫల్గున ! దీని నెఱుంగు మియ్యెడన్ . ౧౬ కందము. రవి తేజమునకు తేజం బవు నా తేజంబు , తమము నంటక యుండున్ ; వివృత జ్ఞానము , జ్ఞేయం , బవలన్ ఫలితంబు కూడ నదియె కిరీటీ ! ౧౭	( జ్ఞేయస్వరూపమగు ) ఆ బ్రహ్మము సమస్తములైన ఇంద్రియములయొక్క గుణములను ప్రకాశింపజేయునదియు , సమస్తేంద్రియములు లేనిదియు , దేనిని అంటనిదియు , సమస్తమును భరించునదియు , ( సత్త్వరజస్తమో ) గుణరహితమైనదియు , గుణముల ననుభవించునదియు , ప్రాణులయొక్క వెలుపలను , లోపలను ఉండునదియు , కదలనిదియు , కదలునదియు , అతిసూక్ష్మమై యుండుటవలన ( అజ్ఞానులకు ) తెలియఁబడనిదియు , దూరముగనుండునదియు , దగ్గరగా కూడ నుండునదియు , విభజింపబడనిదియైనను , ప్రాణులందు విభజింపబడినదానివలె నున్నదియు , ప్రాణులను సృష్టించునదియు , పోషించునదియు , లయింప జేయునదియు అని తెలిసికొనదగినది . మఱియు నది ప్రకాశించెడు సూర్యచంద్రాగ్న్యాది పదార్థములకు గూడ ప్రకాశము నిచ్చునదియు , తమస్సు ( అజ్ఞానము ) కంటె వేఱైనదియు ( లేక అతీతమైనదియు ) జ్ఞానస్వరూపమైనదియు ( చిన్మయ రూపమును ) , తెలియదగినదియు , ( అమానిత్వాది ) జ్ఞానగుణములచే బొందదగినదియు , సమస్త ప్రాణులయొక్క హృదయమునందు విశేషించి యున్నదియు నని చెప్పబడుచున్నది .
అ. ఇతి క్షేత్రం తథా జ్ఞానం జ్ఞేయం చోక్తం సమాసతః| మద్భక్త ఏతద్విజ్ఞాయ మద్భావాయోపపద్యతే|| 13-19	తేటగీతి. ప్రాణి కోటుల పృదయాంతరముల వెలుగు నది , పరబ్రహ్మమని తెలియంగ వినుము ; క్షేత్రమును , జ్ఞానమును ,జ్ఞేయసూత్రములను తెలిసి కొనువాఁడు మద్భావ కలిమిఁ జెలఁగు. ౧౮	ఈ ప్రకారము క్షేత్రము , అట్లే జ్ఞానము , జ్ఞేయముకూడ సంక్షేపముగ చెప్పబడినవి . నా భక్తుడు ( నా యందు భక్తిగలవాడు ) వీనినెఱింగి నాస్వరూపమును ( మోక్షమును భగవద్వైక్యమును ) బొందుట కర్హుడగుచున్నాడు .
అ. ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి| వికారాంశ్చ గుణాంశ్చైవ విద్ధి ప్రకృతిసమ్భవాన్|| 13-20	తేటగీతి. అల ప్రకృతి , పురుషు లనాదులౌ , కిరీటి ! ఈ పరాపరప్రకృతి మదీయ మాయ గా నెఱుగుము ; గుణములు వికారములును మాయనె జనించునని యెంచుమా కిరీటి ! ౧9	( ఓ అర్జునా ! ) ప్రకృతిని , పురుషుని ఉభయులను ఆదిలేనివారినిగ నెఱుఁగుము . ( మనోబుద్ధీంద్రియాదుల ) వికారములను , ( సత్త్వరజోస్తమో ) గుణములను ప్రకృతివలన గలిగినవిగా నెఱుఁగుము .
అ. కార్యకారణకర్తృత్వే హేతుః ప్రకృతిరుచ్యతే| పురుషః సుఖదుఃఖానాం భోక్తృత్వే హేతురుచ్యతే|| 13-21	తేటగీతి. కార్య కరణ కర్తృత్వంబు , కాయనియతి , సుఖము , దుఃఖము ననుభవించునది దేహి ; ప్రకృతిని సముద్భవంబులౌ వికృతిలివ్వి ; ఆత్మ విర్వికారము , ఫల్గునా ! నిజమ్ము . ౨౦	కార్యకారణములను గలుగజేయుటయందు ప్రకృతి హేతువనియు , సుఖదుఃఖముల ననుభవించుటయందు పురుషుడే హేతువనియు చెప్పబడుచున్నది .
అ. పురుషః ప్రకృతిస్థో హి భుఙ్క్తే ప్రకృతిజాన్గుణాన్| కారణం గుణసఙ్గోऽస్య సదసద్యోనిజన్మసు|| 13-22	కందము. ప్రకృతి కధీనమ్మగు , నీ వికృతుల పురుషుండె యనుభవించుచు , గుణక ర్మ కృతమున జన్మ లొందును , స్వకీయ గుణకర్మ ఫలిత సదసద్యోనిన్ . ౨౧	ప్రకృతియందున్నవాడై పురుషుడు ( జీవుడు ) ప్రకృతివలన బుట్టిన ( సుఖదుఃఖాది ) గుణములను అనుభవించుచున్నాడు . ఆయా గుణములతోడి కూడికయే ఈ జీవునకు ఉత్తమ నికృష్టజన్మము లెత్తుటయందు హేతువై యున్నది .
అ. ఉపద్రష్టానుమన్తా చ భర్తా భోక్తా మహేశ్వరః| పరమాత్మేతి చాప్యుక్తో దేహేऽస్మిన్పురుషః పరః|| 13-23	కందము. పురుషునకుఁ బరంబగు , నా పరమాత్మ తటస్థుడౌచుఁ బరికించు , మహే శ్వరుఁ డతఁడె , భర్త , భోక్తయుఁ ; బరమ రహస్యమ్ముఁ దెలియఁ బలికితి పార్థా ! ౨౨	పురుషుడు ( ఆత్మ ) ఈ శరీరమందున్నప్పటికి శరీరముకంటె వేఱైనవాడును , సాక్షిభూతుడును , అనుమతించువాడును , భరించువాడును , అనుభవించువాడును , పరమేశ్వరుడును ( గొప్ప ప్రభువు , నియామకుడును ) , పరమాత్మయు అని చెప్పబడుచున్నాడు .
అ. య ఏవం వేత్తి పురుషం ప్రకృతిం చ గుణైః సహ| సర్వథా వర్తమానోऽపి న స భూయోऽభిజాయతే|| 13-24	తేటగీతి. ప్రకృతి పురుషుల గుణవికారముల నెల్ల , బాగుగ నెఱింగి వర్తించు యోగి వరుఁడు ; కర్మఁ జేసియు ఫల మందకయె మెలంగు , గిట్టినంతనె , తిరిగికఁ బుట్టకుండు . ౨౩	ఎవడీ ప్రకారముగ పురుషుని ( ఆత్మను ) , గుణములతో గూడిన ప్రకృతిని తెలిసికొనుచున్నాడో , అతఁ డేవిధముగ నున్నప్పటికిని మఱల జన్మింపడు .
అ. ధ్యానేనాత్మని పశ్యన్తి కేచిదాత్మానమాత్మనా| అన్యే సాఙ్ఖ్యేన యోగేన కర్మయోగేన చాపరే|| 13-25	తేటగీతి. ధ్యాన యోగమ్మునైనను , జ్ఞాన యోగ కర్మ యోగమ్మునైన , నీ మర్మమెల్ల నెఱిఁగి కొందురు మద్భక్తు , లీ తెఱఁగుల నాత్మ తత్త్వమ్ము సర్వమ్ము నంద గలరు . ౨౪	ఆత్మను ( ప్రత్యగాత్మను లేక పరమాత్మను ) కొందఱు శుద్ధమగు మనస్సుచే ధ్యానయోగముద్వారా తనయందు గాంచుచున్నారు ( సాక్షాత్కరించుకొనుచున్నారు ) . అట్లే మఱికొందఱు సాంఖ్యయోగము చేతను , ఇంక కొందఱు కర్మయోగము చేతను చూచుచున్నారు ( అనుభూతమొనర్చుకొనుచున్నారు ) .
అ. అన్యే త్వేవమజానన్తః శ్రుత్వాన్యేభ్య ఉపాసతే| తేऽపి చాతితరన్త్యేవ మృత్యుం శ్రుతిపరాయణాః|| 13-26	కందము. తెర వెఱుఁగని వారలు స ద్గురునిన్ సేవించి , తెలిసి కొనఁదగు దానిన్ ; గుఱు తెఱిగి , యుపాసించిన , మరణము లే నట్టి మనికి మననౌ , తుదకున్ . ౨౫	మఱికొందఱైతే ఈ ప్రకారముగ ( ధ్యానసాంఖ్యకర్మయోగము వలన ) తెలిసికొనజాలని వారై ఇతరులవలన ( ఆ పరమాత్మను గూర్చి ) విని ఉపాసించుచున్నారు ( అనుష్ఠించుచున్నారు ) . శ్రవణతత్పరులగు వారున్ను మృత్యువును ( మృత్యురూపమగు ఈ సంసారమును ) తప్పక దాటుదురు .
అ. యావత్సఞ్జాయతే కిఞ్చి త్సత్త్వం స్థావరజఙ్గమమ్| క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగా త్తద్విద్ధి భరతర్షభ|| 13-27	తేటగీతి. ప్రకృతి పురుష సంయోగమే ప్రభవ కార ణమ్మగు సమస్త భూత సంతతుల కెల్ల ; నీ పరస్పర సంయోగ మే కిరీటి ! సృష్టికిని మూల కారణం , బెఱుఁగు మయ్య ! ౨౬	భరతవంశ శ్రేష్ఠుడవగు ఓ అర్జునా ! ఈ ప్రపంచమున స్థావరజంగమాత్మకమగు పదార్థమేది ఉన్నదో , అదియంతయు క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞుల కూడికవలననే కలుగుచున్నదని యెఱుఁగుము .
అ. సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తం పరమేశ్వరమ్| వినశ్యత్స్వవినశ్యన్తం యః పశ్యతి స పశ్యతి|| 13-28	తేటగీతి. అనయ మీ భూతములు నశించినను , సర్వ భూత సంస్థితు నన్ను సనాతనుండ , నవ్యయును గాగ సమదృష్టి నఱయు నతఁడె , పండితుండు సమ్యగ్దర్శనుండు , వాఁడె . ౨౭	సమస్త ప్రాణులందును సమముగ నున్నట్టి పరమాత్మను , ఆయా ప్రాణుల దేహాదులు నశించినను నశించినవానినిగ ఎవడు చూచుచున్నాడో , ( తెలిసికొనుచున్నాడో ) ఆతడే నిజముగ చూచువాడగును ( విజ్ఞుడని భావము ) .
అ. సమం పశ్యన్హి సర్వత్ర సమవస్థితమీశ్వరమ్| న హినస్త్యాత్మనాత్మానం తతో యాతి పరాం గతిమ్|| 13-29	చంపకమాల . ప్రకృతి చరాచరంబులఁ బరాత్పరు నన్నిటఁ జూడగల్గు , వా నికె కనుపించు సర్వధరణీ తల , మాతడు నొక్కడంచు , ఘా తుక మొనరింప నేర , డిక దుర్నయ కార్యముఁ జేయఁ డాత్మ , వం చకుఁ డెటులౌను ; స్వీయ మని సర్వము నెంచు మహాత్ముఁ డెందులన్ . ౨౮	ఏలయనగా - సమస్తప్రాణులందును లెస్సగ వెలయుచున్నట్టి పరమాత్మను సమముగ వ్యాపించియున్నట్లు జూచుచు మనుజుడు తన ఆత్మను తాను హింసించికొనడు . కావున సర్వోత్తమగతిని ( మోక్షమును ) బొందుచున్నాడు .
అ. ప్రకృత్యైవ చ కర్మాణి క్రియమాణాని సర్వశః| యః పశ్యతి తథాత్మాన మకర్తారం స పశ్యతి|| 13-30	చంపకమాల. కర్మలనాచరించునది , కాయమటంచు దలంచి , నిత్యమున్ గర్మఫలమ్ము భుక్తిగొను కాయ మహంకృతులంచు నెంచి , యీ నిర్మమకార మాత్మ కడు నిష్క్రియ నిర్గుణ నిర్వికారమౌ మర్మ మెఱుంగఁ జాలిన సమమ్ముగఁ జూచునతండె , ఫల్గునా ! ౨౯	ఎవడు కర్మములను ప్రకృతిచేతనే సర్వవిధముల చేయబడుచున్నట్లుగను , అట్లే కర్తకానివానిగను చూచుచున్నాడో ( తెలిసికొనుచున్నాడో ) ఆతడే నిజముగ చూచుచున్నవాడగును .
అ. యదా భూతపృథగ్భావ మేకస్థమనుపశ్యతి| తత ఏవ చ విస్తారం బ్రహ్మ సమ్పద్యతే తదా|| 13-31	చంపకమాల . ఎవఁడు సమస్త భూతముల నెల్లెడలన్ దనరూపమున్ గనున్ వివిధములైన రూపముల విస్తృతమౌ పరమాత్మఁ జూచు , బ్ర హ్మవిదుఁడు బ్రహ్మభావమలరారి విముక్తిని గాంచి , యాతఁడే యవగతమై స్వరూపమున నంతయు నేకగతిన్ గనుంగొనున్ . ౩౦	ఎప్పుడు వేఱ్వేఱుగనున్న ఈ భూతప్రపంచమంతను ఒక్కదానియందు ( పరమాత్మయందు ) ఉన్నదానిగను , మఱియు దానినుండియే విస్తరించుచున్నదానినిగను వీక్షించునో , అపుడు ( మనుజుడు ) ూ్రహ్మమును పొందుచున్నాడు . ( లేక బ్రహ్మముగనే అగుచున్నాడు ) .
అ. అనాదిత్వాన్నిర్గుణత్వా త్పరమాత్మాయమవ్యయః| శరీరస్థోऽపి కౌన్తేయ ! న కరోతి న లిప్యతే|| 13-32	తేటగీతి . నిర్వికారుండు నిర్గుణ నియతిఁ గనుచు , నవ్యయుండగు నా పరమాత్మ భూత తతి శరీరముల్ సతతమ్ముఁ గనుచు కర్మ స్పృహలేక ఫలితమ్ముఁ గనక యుండు . ౩౧	ఓ అర్జునా ! ఆదిలేనివాడు ( కారణరహితుడు ) అగుటచేతను ( త్రి ) గుణరహితుడగుట వలనను , ఈ పరమాత్మ శరీరమందున్నప్పటికిని ఏమియు చెయకయు , దేనిచేతను అంటబడకయు నున్నాడు .
అ. యథా సర్వగతం సౌక్ష్మ్యా దాకాశం నోపలిప్యతే| సర్వత్రావస్థితో దేహే తథాత్మా నోపలిప్యతే|| 13-33	కందము . ఆకాశమెల్ల యెడలను నే కరణిని వ్యాప్త మొంది , యిసుమంతయుఁ దా దాకక , నంటక నుండెడు ; నా కరణినె యాత్మ దేహ మంటక నుండున్ . ౩౨	సర్వత్ర వ్యాపించియున్న ఆకాశము సూక్ష్మమగుటవలన ఏప్రకారముగ ( ధూళిమున్నగువానిచే ) అంటబడదో , ఆప్రకారమే శరీరమందంతటను ( లేక ; సకలశరీరములందును ) వెలయుచున్న పరమాత్మ ( శరీర గుణదోషములచే ) అంటబడక యున్నాడు .
అ. యథా ప్రకాశయత్యేకః కృత్స్నం లోకమిమం రవిః| క్షేత్రం క్షేత్రీ తథా కృత్స్నం ప్రకాశయతి భారత|| 13-34	కందము . రవి యొక్కఁ డెటుల జగముల్ బ్రవిమల తేజమ్ము నెఱపి , భాసిలఁ జేయున్ ; దవులకయె యాత్మ దేహము ల , విభాసిలఁ జేయుఁ బుష్కలముగఁ , గిరీటీ ! ౩౩	ఓ అర్జునా ! సూర్యు డొక్కడే ఈ సమస్త లోకమును ఎట్లు ప్రకాశింప జేయుచున్నాడో , అట్లే పరమాత్మ ఈ సమస్త క్షేత్రమును ప్రకాశింప జేయుచున్నాడు .
అ. క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోరేవ మన్తరం జ్ఞానచక్షుషా| భూతప్రకృతిమోక్షం చ యే విదుర్యాన్తి తే పరమ్|| 13-35	తేటగీతి . అల పరాపర ప్రకృతి రహస్యములను భూత తతులఁ యవిద్య విముక్తి నెల్ల , జ్ఞాన చక్షులఁ దెలిసికోగల మహాత్ము , లంతటను బ్రహ్మభావమ్ము నందగలరు . ౩౪	ఎవరు జ్ఞానదృష్టిచేత ఈ ప్రకారముగ క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞులయొక్క భేదమును , భూతములకు సంబంధించియుండు ( లేక , కారణమైన ) ప్రకృతి ( అవిద్య ) నుండి విముక్తిని కలుగజేయు ఉపాయమును తెలిసికొందురో వారు పరమాత్మపదమును ( మోక్షమును ) బొందుదురు .
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే శ్రీకృష్ణార్జునసంవాదే క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞవిభాగయోగో నామ త్రయోదశోऽధ్యాయః|| 13 ||	ఓం తత్ సత్ శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీవిశ్వనాథ శాస్త్రిచే యనువదింపబడిన శ్రీ గీతామృత తరంగిణి యందలి శ్రీ క్షేజ్ఞ క్షేత్రజ్ఞ విభాగ యోగము అను త్రయోదశతరంగము సంపూర్ణం . శ్రీ కృష్ణపరబ్రహ్మార్పణమస్తు .	ఇది ఉపనిషత్ప్రతిపాదితమును , బ్రహ్మవిద్యయు , యోగశాస్త్రమును , శ్రీ కృష్ణార్జున సంవాదమునగు శ్రీ భగవద్గీతలందు క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ విభాగ యోగమను పదుమూడవ అధ్యాయము సంపూర్ణము.