పురుషోత్తమ ప్రాప్తియోగము

శ్రీమద్భగవద్గీతా (మూల శ్లోకములు)	శ్రీ గీతామృత తరంగిణి(తెలుగు పద్యములు) శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీవిశ్వనాథ శాస్త్రి (1948-1952)	గీతా మకరందము(తెలుగు తాత్పర్యము) శ్రీ విద్యాప్రకాశానందగిరి స్వామి, శ్రీ శుకబ్రహ్మాశ్రమము కాళహస్తి(1979)
శ్రీభగవానువాచ| అనుష్టుప్. ఊర్ధ్వమూలమధఃశాఖ మశ్వత్థం ప్రాహురవ్యయమ్| ఛన్దాంసి యస్య పర్ణాని యస్తం వేద స వేదవిత్|| 15-1	శ్రీ భగవానుల వాక్యము . తేటగీతి . ఊర్ధ్వ మూలము , తరుశాఖ లుండుఁ గ్రింద , వేదములె యాకులౌచు , ననాదియైన యీ జగంబను నశ్వత్థ భూజ మలరు , నిది యెఱింగిన వాఁడె కోవిదుఁడు పార్థ ! ౧	దేనికి వేదములు ఆకులుగ నున్నవో , అట్టి సంసారమును అశ్వత్థ వృక్షము ( రావిచెట్టు )ను పైన వేళ్ళు గలదిగను ,క్రింద కొమ్మలు గలదిగను , ( జ్ఞానప్రాప్తి పర్యంతము ) నాశములేనిదిగను ( పెద్దలు ) చెప్పుదురు . దాని నెవడు తెలిసికొనుచున్నాడో , ఆతడు వేదార్థము నెఱిగిన వాడు ( అగుచున్నాడు ) .
ఉపజాతి. అధశ్చోర్ధ్వం ప్రసృతాస్తస్య శాఖా గుణప్రవృద్ధా విషయప్రవాలాః| అధశ్చ మూలాన్యనుసన్తతాని కర్మానుబన్ధీని మనుష్యలోకే|| 15-2	ఉత్పలమాల . కొమ్మలు క్రిందుమీఁదఁ బెనఁగొంచు బలిష్ఠగుణ ప్రవృద్ధమై గ్రమ్ముకొనున్ , జిగుళ్ళు చిగురందుఁ గడున్ విషయాను రక్తి మన్ , యిమ్మహి కర్మబంధముల నీడ్చి బిగించును మానవాళి , మూ లమ్మను రాగ తాపముల లంపటులైన కతంబు ఫల్గునా ! ౨	ఆ ( సంసార ) వృక్షముయొక్క కొమ్మలు ( సత్త్వరజస్తమోగుణములచే ) వృద్ధి బొందింపబడినవియు , ( శబ్దాది విషయములనెడు చిగుళ్ళుగలవియునై ), క్రిందికిని ( స్థావరము మొదలుకొని ) మీదికిని ( బ్రహ్మలోకము వఱకు ) వ్యాపించియున్నవి . మనుష్యలోకమునందు కర్మసంబంధమును ( కర్మవాసనలను ) గలుగజేయునవియగు దాని వేళ్ళు క్రిందను ( మీదనుగూడ ) బాగుగ విస్తరించి( దృఢముగ ) నాటుకొని యున్నవి .
ఉపజాతి . న రూపమస్యేహ తథోపలభ్యతే నాన్తో న చాదిర్న చ సమ్ప్రతిష్ఠా| అశ్వత్థమేనం సువిరూఢమూలం అసఙ్గశస్త్రేణ దృఢేన ఛిత్త్వా|| 15-3 ఉపజాతి . తతః పదం తత్పరిమార్గితవ్యం యస్మిన్గతా న నివర్తన్తి భూయః| తమేవ చాద్యం పురుషం ప్రపద్యే| యతః ప్రవృత్తిః ప్రసృతా పురాణీ|| 15-4	చంపకమాల . తుది మొదలే కనంబడవు , తోచు మనోగత రూప భావనన్ బదిలము వ్రేళ్ళు తన్ని గరువంపు మహీజముఁగాగ బొల్చె , బె ట్టిదపు నసంగ శస్త్రపు పటిష్ఠతతో గురువేరులన్ దెగం జిదుపవలెన్ , గిరీటి ! ధృడచిత్తము తోడ , సమూల వృక్షమున్ . ౩ తేటగీతి . ఎవఁడు సకలమ్మునకు మూలమవుచు నుండు , నెవని కడనుండి సకల ప్రవృత్తి యెసగు , నట్టి నాదగు సత్పథం బఱయ వలయు , నది గమించినఁ దిరిగి రానట్టి చోటు . ౪	ఆ సంసారవృక్షముయొక్క స్వరూపము ఆలాగున ( ఇపుడు వర్ణింపబడిన రీతిగ ) ఈ ప్రపంచమున ( సంసారాసక్తి గలవారిచేత ) తెలియబడకున్నది . దాని ఆదిగాని , అంతముగాని , మధ్యము ( స్థితి ) గాని కనబడకున్నది . గట్టిగ వేళ్ళు పాఱిన ఈ సంసారమను అశ్వత్థవృక్షమును అసంగమను బలమైన ఆయుధముచే నఱకి వైచి ఆ పిమ్మట ఏ స్థానమందు ప్రవేశించినవారు మఱల వెనుకకు ( సంసారమునకు ) రారో , ఎవనినుండి అనాదియైన ఈ సంసారవృక్షముయొక్క ప్రవృత్తి వ్యాపించెనో , ( అట్టి ) ఆదిపురుషుడగు పరమాత్మనే శరణు బొందుచున్నాను - అను నిట్టి ( భక్తి ) భావముతో ఆ పరమాత్మ పదమును వెదకవలయును .
ఇంద్రవజ్ర . నిర్మానమోహా జితసఙ్గదోషా అధ్యాత్మనిత్యా వినివృత్తకామాః| ద్వన్ద్వైర్విముక్తాః సుఖదుఃఖసంజ్ఞైర్- గచ్ఛన్త్యమూఢాః పదమవ్యయం తత్|| 15-5	తేటగీతి . ద్వంద్వముల యందు సమభావ మందు వారి , మోహ ముడిపిన వారల ముక్త సంగు లాత్మ తత్త్వమ్ముఁ దెలిసిన యట్టివారి , కామ వర్జితులౌ వారి ధామ మద్ది . ౫	అభిమానము ( లేక , అహంకారము ) అవివేకము లేనివారును , సంగము ( దృశ్యపదార్థములం దాసక్తి ) అను దోషమును జయించినవారును , నిరంతరము ఆత్మజ్ఞానము ( బ్రహ్మనిష్ఠ ) గలవారును , కోరికలన్నియు లెస్సగ ( వాసనారహితముగ ) తొలగినవారును , సుఖదుఃఖములను ద్వంద్వములనుండి బాగుగ విడువబడినవారును అగు జ్ఞానులు అట్టి అవ్యయమగు బ్రహ్మపదమును ( మోక్షమును ) బొందుచున్నారు .
అనుష్టుప్ . న తద్భాసయతే సూర్యో న శశాఙ్కో న పావకః| యద్గత్వా న నివర్తన్తే తద్ధామ పరమం మమ|| 15-6	కందము . దివిటీల కరణిఁ దోచును , ప్రవిమల మగు నాపథంబు భాసిలఁ జేయన్ , రవిచంద్ర పావక ద్యుతి నివృత్తిఁ గనరాని చోటు నిస్తుల పథమున్ . ౬	ఆ ( పరమాత్మ ) స్థానమును సూర్యుడుగాని , చంద్రుడుగాని , అగ్నిగాని ప్రకాశింపజేయజాలరు . దేనిని పొందినచో ( జనులు ) మఱల ( ఈ సంసారమునకు ) తిరిగిరారో అదియే నాయొక్క శ్రేష్ఠమైన స్థానము ( అయియున్నది ) .
అ. మమైవాంశో జీవలోకే జీవభూతః సనాతనః| మనఃషష్ఠానీన్ద్రియాణి ప్రకృతిస్థాని కర్షతి|| 15-7	తేటగీతి . ప్రాణికోటి మదీయాంశ భవమెయైన , మనసు కర్మేంద్రియము లారు గొని చరింతు , రీ శరీరమ్ములను నాశ్రయించు కొనుచు , ప్రకృతి వశులౌదు రిట్లు నిరంతరంబు . ౭	నాయొక్కయే అనాదియగు ( నిత్యమగు ) అంశము జీవలోకమందు జీవుడై ప్రకృతియందున్న త్వక్ చక్షు శ్శ్రోత్ర జిహ్వా ఘ్రాణ మనంబు లను ఆఱు ఇంద్రియములను ఆకర్షించుచున్నది .
అ. శరీరం యదవాప్నోతి యచ్చాప్యుత్క్రామతీశ్వరః| గృహీత్వైతాని సంయాతి వాయుర్గన్ధానివాశయాత్|| 15-8	చంపకమాల . తనువుల దాల్చినప్పుడు , విదిల్చిన యప్పుడు జీవి నిత్యమున్ దన వెనువెంట నింద్రియ వితానము లారిటి గొంచు నేగు , నా యనిలుఁడు సూన వాసనక్రియన్ వెనుకాడుచునుండుఁ , గర్మ వా సనల పరంపరాగమము జన్మల చావుల కారణమ్ము లై . ౮	( దేహేంద్రియాది సంఘాతమునకు ) ప్రభువగు జీవుడు శరీరమును విడుచునప్పుడును , నూతన శరీరమును పొందునపుడును - పుష్పాది స్థానములనుండి గాలి వాసనలను గ్రహించిపోవు చందమున - పంచేంద్రియములు , మనస్సు అను ఆఱింటిని గ్రహించి వెడలుచున్నాడు .
అ. శ్రోత్రం చక్షుః స్పర్శనం చ రసనం ఘ్రాణమేవ చ| అధిష్ఠాయ మనశ్చాయం విషయానుపసేవతే|| 15-9	తేటగీతి . చెవులు , గన్నులు , జర్మమ్ము , చవులవాయి నాసికయుఁ గూడి యారు మనంబు తోడ దేహములయందు జీవి వర్తించి , విషయ భోగలాలసుఁడై యుండు , మోహితుఁడయి . ౯	ఈ జీవుడు ( జీవాత్మ ) చెవిని , కంటిని , చర్మమును , ( త్వగింద్రియమును ) నాలుకను , ముక్కును , మనస్సును ఆశ్రయించి ( శబ్దాది ) విషయములను అనుభవించుచున్నాడు .
అ. ఉత్క్రామన్తం స్థితం వాపి భుఞ్జానం వా గుణాన్వితమ్| విమూఢా నానుపశ్యన్తి పశ్యన్తి జ్ఞానచక్షుషః|| 15-10	ఆటవెలది . ఉండి యనుభవమ్ము నొందుచున్నది యేది , పోవునపుడుఁ దరలి పోవు నేది , యెఱుగలేరు మూఢ నరులీ రహస్యమ్ము ; జ్ఞానులైన వారు కానఁ గలరు . ౧౦	( ఒక శరీరమునుండి మఱియొక శరీరమునకు ) బయలుదేఱుచున్నవాడును , శరీరమునందున్నవాడును , లేక విషయముల ననుభవించుచున్నవాడును , ( సత్త్వాది ) గుణములతో గూడినవాడునగు ఈ జీవాత్మను అజ్ఞానులు చూడజాలరు ( తెలిసికొన జాలరు ) . జ్ఞానదృష్టిగలవారు మాత్రము చూచుచున్నారు ( తెలిసికొనుచున్నారు ) . ( అనగా ఆ యా క్రియలు జరుపుచున్నపు డాతనిని అజ్ఞులెఱుగజాలరనియు , జ్ఞానులుమాత్ర మెఱుగగలరనియు భావము ) .
అ. యతన్తో యోగినశ్చైనం పశ్యన్త్యాత్మన్యవస్థితమ్| యతన్తోऽప్యకృతాత్మానో నైనం పశ్యన్త్యచేతసః|| 15-11	ఆటవెలది . జ్ఞానులైనవారు స్వస్వరూపము నందె ఆత్మ నరసి ముదము నందు చుంద్రు ; వికృత మార్గగామి యకృ తాత్ముఁ డగువాఁడు లోఁ గలట్టి యాత్మ నీగలేడు . ౧౧	( ఆత్మ సాక్షాత్కారమునకై ) ప్రయత్నము చేయుచున్న యోగులు ( తమయందున్నట్టి ) ఈ ఆత్మను చూచుచున్నారు ( అనుభూతమొనర్చుకొనుచున్నారు ) . అట్లు ప్రయత్నముచేయు చున్న వారైనను చిత్త శుద్ధిలేని అవివేకులు ఈ ఆత్మను చూడజాలకున్నారు .
అ. యదాదిత్యగతం తేజో జగద్భాసయతేऽఖిలమ్| యచ్చన్ద్రమసి యచ్చాగ్నౌ తత్తేజో విద్ధి మామకమ్|| 15-12	తేటగీతి . అర్క తేజము , శశి తేజ , మగ్ని తేజ మీ విభాసము లెల్లయు నావె కావె ; సకలము ప్రకాశము నొనరింతు , జగతి నెల్ల తేజముల భాసిలం జేయు తేజ మేనె . ౧౨	సూర్యునియం దే తేజస్సు ( ప్రకాశము , చైతన్యము ) ప్రపంచమునంతను ప్రకాశింపజేయుచున్నదో , అట్లే చంద్రునియందును , అగ్ని యందును ఏ తేజస్సు గలదో , అదియంతయు నాదిగా నెఱుఁగుము .
అ. గామావిశ్య చ భూతాని ధారయామ్యహమోజసా| పుష్ణామి చౌషధీః సర్వాః సోమో భూత్వా రసాత్మకః|| 15-13	తేటగీతి . ధర ప్రవేశించి , నే భూతతతి ధరింతు , దివ్యమగు నా బలంబున , సవ్యసాచి ! సోమ రూపుండనై , రసం బోమి , సకల యోషధుల పుష్టి గూర్చెదనో కిరీటి ! ౧౩	మఱియు నేను భూమిని ప్రవేశించి శక్తి చేత సమస్త ప్రాణికోట్లను ధరించుచున్నాను ( నిలుపుచున్నాను ) . రసస్వరూపుడగు చంద్రుడనై సస్యములన్నింటిని పోషించుచున్నాను .
అ. అహం వైశ్వానరో భూత్వా ప్రాణినాం దేహమాశ్రితః| ప్రాణాపానసమాయుక్తః పచామ్యన్నం చతుర్విధమ్|| 15-14	తేటగీతి . ప్రాణికోటుల దేహంబులందు నుండు నల్ల వైశ్వానరుండ , జఠరాగ్ని నేనె ; ప్రాణము నపానవాయువుల్ పదిలపఱచి , నలువిధంబుల యన్నముల్ బచనపఱతు . ౧౪	నేను ' వైశ్వానరుడ ' ను జఠరాగ్నిగానయి ప్రాణులయొక్క శరీరమును ఆశ్రయించి ప్రాణాపానవాయువులతో గూడుకొని నాలుగు విధములగు అన్నమును పచనము చేయుచున్నాను .
ఇంద్రవజ్ర . సర్వస్య చాహం హృది సన్నివిష్టో మత్తః స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనఞ్చ| వేదైశ్చ సర్వైరహమేవ వేద్యో వేదాన్తకృద్వేదవిదేవ చాహమ్|| 15-15	తేటగీతి . ప్రాణికోటుల హృదయాంతరముల నుండి , స్మృతియు , విస్మృతి , జ్ఞాన మిచ్చెదను నేనె ; వేదములు నేనె , వేదాంత వేద్యుఁ డేనె , సకల వేదాంతముల ప్రవర్తకుఁడ నేనె . ౧౫	నేను సమస్త ప్రాణులయొక్క హృదయమందున్నవాడను ; నావలననే ( జీవునకు ) జ్ఞాపకశక్తి , జ్ఞానము ( తెలివి ) , మఱపు కలుగుచున్నవి . వేదము లన్నిటి చేతను తెలియదగినవాడను నేనే అయియున్నాను . మఱియు వేదము నెఱిఁగినవాడనుగూడ నేనే అయియున్నాను .
అ. ద్వావిమౌ పురుషౌ లోకే క్షరశ్చాక్షర ఏవ చ| క్షరః సర్వాణి భూతాని కూటస్థోऽక్షర ఉచ్యతే|| 15-16	తేటగీతి . పురుషు లిరువురు , క్షరుఁడు నక్షరుఁడు ననగ క్షరము భూతముల్ , దేహి యక్షరుఁడు , పార్థ ! అల పరాపర ప్రకృతి ద్వయము , కిరీటి ! యీ ద్వయంబగు పురుషుల నెఱిగి కొనుము . ౧౬	ప్రపంచమునందు క్షరుడనియు , అక్షరుడనియు ఇరువురు పురుషులు కలరు . అందు సమస్త ప్రాణులయొక్క దేహములు ( ఉపాధులు ) క్షరుడనియు , కూటస్థుడగు జీవుడు అక్షరుడనియు చెప్పబడుచున్నారు .
అ. ఉత్తమః పురుషస్త్వన్యః పరమాత్మేత్యుధాహృతః| యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్త్యవ్యయ ఈశ్వరః|| 15-17	తేటగీతి . ప్రకృతి పురుషులకు నతీతుఁ డొకఁడు కలఁడు , అతఁడె ముల్లోకముల భర్త యవ్యయుండు ; నుత్తమోత్తముఁ డా పురుషోత్తముండు , వేద వేదాంతములయందు వినుతిగాంచు . ౧౭	ఎవడు మూడులోకములందును ప్రవేశించి వానిని భరించుచచున్నాడో , అట్టి నాశరహితుడును , జగన్నియామకుడును , ( పైన దెల్పిన క్షరా క్షరులిద్దఱికంటెను ) వేఱైనవాడును నగు ఉత్తమపురుషుడు పరమాత్మయని చెప్పబడుచున్నాడు .
అ. యస్మాత్క్షరమతీతోऽహ మక్షరాదపి చోత్తమః| అతోऽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథితః పురుషోత్తమః|| 15-18	తందము . క్షరునకుఁ బరమై , యల య క్షరున కతీతుండ నయిన కతమున నన్నున్ స్థిరచిత్త భక్తి యుక్తులు పురుషోత్తముఁడని నుతింత్రు ముల్లోకములన్ . ౧౮	నేను క్షర స్వరూపునికంటె మించినవాడను , అక్షర స్వరూపుని ( జీవుని ) కంటె శ్రేష్ఠుడను అయి యున్నందువలన ప్రపంచమునందును , వేదమునందును ' పురుషోత్తము ' డని ప్రసిద్ధి కెక్కియున్నాను .
అ. యో మామేవమసమ్మూఢో జానాతి పురుషోత్తమమ్| స సర్వవిద్భజతి మాం సర్వభావేన భారత|| 15-19	చంపకమాల . స్తుతు లొనరించి , నన్ను పురుషోత్తముఁ డంచు నెఱింగి కొన్న యా యతులిత భక్తుఁడే గనెడు నన్నిట నన్ను చరాచరంబు , లే వితమగు మోహముం గనక ; విశ్వమయున్ సకలాత్మకుండ భూ తతతి స్వరూపుఁడౌ నను సతంబు భజించుచు నుండు , భారతా ! ౧౯	ఓ అర్జునా ! ఎవడు అజ్ఞానము లేనివాడై , ఈ ప్రకారముగ నన్ను పురుషోత్తమునిగా నెఱుఁగుచున్నాడో , అతడు సమస్తమును దెలిసినవాడగుచు పూర్తి మనస్సుతో ( సర్వవిధముల ) నన్ను భజించుచున్నాడు .
అ. ఇతి గుహ్యతమం శాస్త్ర మిదముక్తం మయానఘ| ఏతద్బుద్ధ్వా బుద్ధిమాన్స్యాత్ కృతకృత్యశ్చ భారత ! || 15-20	కందము . అతి గుహ్యంబగు శాస్త్రపు విత మెల్లనుఁ బల్కితిని ; వివేకముఁ గనుచున్ , మతిమంతుఁడై యెఱింగిన , కృత కృత్యుఁడు వాఁడె పో కిరీటి ! జగమునన్ . ౨౦	పాపరహితుడవగు ఓ అర్జునా ! ఈ ప్రకారముగ అతి రహస్యమైనట్టి ఈ శాస్త్రమును నీకు చెప్పితిని . దీనిని చక్కగా తెలిసికొనినవాడు జ్ఞానవంతుడును , కృతకృత్యుడును కాగలడు .
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే శ్రీకృష్ణార్జున సంవాదే పురుషోత్తమయోగో నామ పఞ్చదశోऽధ్యాయః|| 15 ||	ఓం తత్ సత్ .ఇట్లు శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీ విశ్వనాథ శాస్త్రిచే యనువదింపబడినశ్రీ గీతామృత తరంగిణి యందు శ్రీ పురుషోత్తమ ప్రాప్తి యోగ నామ పంచాదశ తరంగము సంపూర్ణము . శ్రీ కృష్ణ పరబ్రహ్మార్పణమస్తు.	ఇది ఉపనిషత్ప్రతిపాదితమును , బ్రహ్మ విద్యయు , యోగ శాస్త్రమును , శ్రీకృష్ణార్జున సంవాదమునగు పురుషోత్తమ ప్రాప్తియోగమను పదునైదవ అధ్యాయము సంపూర్ణం. ఓమ్ తత్ సత్ .

గుణత్రయవిభాగ యోగము

శ్రీమద్భగవద్గీతా (మూల శ్లోకములు)	శ్రీ గీతామృత తరంగిణి(తెలుగు పద్యములు) శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీవిశ్వనాథ శాస్త్రి (1948-1952)	గీతా మకరందము(తెలుగు తాత్పర్యము) శ్రీ విద్యాప్రకాశానందగిరి స్వామి, శ్రీ శుకబ్రహ్మాశ్రమము కాళహస్తి(1979)
శ్రీభగవానువాచ| అనుష్టుప్. పరం భూయః ప్రవక్ష్యామి జ్ఞానానాం జ్ఞానముత్తమమ్| యజ్జ్ఞాత్వా మునయః సర్వే పరాం సిద్ధిమితో గతాః|| 14-1	శ్రీ భగవానుల వాక్యము. తేటగీతి . మునులు , సంయమీంద్రులు మోక్షమును గమించి , రెట్టి సుజ్ఞానమును బొంది , రట్టి నిరుప మాన ముత్తమ జ్ఞాన విధాన మెల్లఁ , దిరిగి చెప్పెద నీకుఁ , గుంతీ కుమార ! ౧	శ్రీ భగవంతుడు చెప్పెను . ( ఓ అర్జునా ! ) దేనిని తెలిసికొని మునులందఱును ఈ సంసారబంధమునుండి ( విడివడి ) సర్వోత్తమమగు మోక్షసిద్ధిని బడసిరో అట్టి - పరమాత్మవిషయికమైనదియు , జ్ఞానములలోకెల్ల నుత్తమమైనదియు నగు జ్ఞానమును మఱల చెప్పుచున్నాను .
అనుష్టుప్. ఇదం జ్ఞానముపాశ్రిత్య మమ సాధర్మ్యమాగతాః| సర్గేऽపి నోపజాయన్తే ప్రలయే న వ్యథన్తి చ|| 14-2	కందము . సలలితమగు నా జ్ఞానం బలవడి మద్భావమంది యలరి రనేకుల్ ; గలుగవు పుట్టుక చావులు ప్రళయంబులనైన చ్యుతిని వడయరు వారల్ . ౨	ఈ జ్ఞానము నాశ్రయించి జనులు నాతో నైక్యము నొందినవారై ( నా స్వరూపమును బడసి ) సృష్టికాలమున జన్మింపరు . ప్రళయకాలమున నశింపరు ( జనన మరణ రహితులై పునరావృత్తి లేక యుందురని భావము ) .
అనుష్టుప్. మమ యోనిర్మహద్ బ్రహ్మ తస్మిన్గర్భం దధామ్యహమ్| సమ్భవః సర్వభూతానాం తతో భవతి భారత|| 14-3	ఆటవెలది . అపరప్రకృతి యోని యజుని బీజము గాగ నునిచి , సృష్టి గర్భ మొనరఁ జేసి , సర్వభూత తతుల సంభవింపగఁ జేతు , మామకీనమైన మాయచేత . ౩	అర్జునా ! గొప్పదైన మూలప్రకృతి ( మాయ ) నాయొక్క సర్వభూతోత్పత్తి స్థానము . అద్దానియందు నేను గర్భకారణమైన చైతన్యరూపమగు బీజము నుంచుచున్నాను .
అ. సర్వయోనిషు కౌన్తేయ ! మూర్తయః సమ్భవన్తి యాః| తాసాం బ్రహ్మ మహద్యోని రహం బీజప్రదః పితా|| 14-4	ఆటవెలది . అపరప్రకృతి యోని నల బ్రహ్మదేవుండు వృద్ధియౌ పరాప్రకృతి , కిరీటి ! ఈ జగమున సృష్టి బీజ ప్రదాతను , పితను నేనె భూత తతుల కెల్ల . ౪	అర్జునా ! ( దేవమనుష్యాది ) సమస్తజాతులందును ఏ శరీరము లుద్భవించుచున్నవో వానికి మూలప్రకృతి ( మాయ ) యే మాతృస్థానము ( తల్లి ) , నేను బీజ ముంచునట్టి తండ్రిని .
అ. సత్త్వం రజస్తమ ఇతి గుణాః ప్రకృతిసమ్భవాః| నిబధ్నన్తి మహాబాహో ! దేహే దేహినమవ్యయమ్|| 14-5	తేటగీతి . సత్త్వము రజస్తమంబులు , సంభవంబు నందుచుండును ప్రకృతి మాయను , గిరీటి ! అవ్యయంబగు దేహి సుఖానుబంధ మొందు చుండును దేహంబులందు నెపుడు . ౫	గొప్ప భుజములుగల ఓ అర్జునా ! ప్రకృతివలనబుట్టిన సత్త్వరజస్తమోగుణములు మూడును నాశరహితుడైన ఆత్మను దేహమునందు ( లేక దేహమునకు ) బంధించివైచుచున్నవి .
అ. తత్ర సత్త్వం నిర్మలత్వా త్ప్రకాశకమనామయమ్| సుఖసఙ్గేన బధ్నాతి జ్ఞానసఙ్గేన చానఘ|| 14-6	కందము. నిరుపద్రవ , నిర్మల , భా సుర సత్త్వ గుణాళి దేహి , సుఖ సంగమునన్ నిరుపమ సుజ్ఞానమునన్ దిరముగ బందీకృతుండు , దేహము నందున్ . ౬	పాపరహితుడవగు ఓ అర్జునా ! ఆ సత్త్వాది గణములలో సత్త్వగుణము నిర్మలమైనదగుటవలన ప్రకాశమును గలుగజేయునదియు . ఉపద్రవములేనిదియు , ( అగుచు ) ( ఇంద్రియ ) సుఖమునందలి ఆసక్తి చేతను , ( వృత్తి ) జ్ఞానమునందలి ఆసక్తి చేతను జీవుని బంధించుచున్నది .
రజో రాగాత్మకం విద్ధి తృష్ణాసఙ్గసముద్భవమ్| తన్నిబధ్నాతి కౌన్తేయ కర్మసఙ్గేన దేహినమ్|| 14-7	కందము . రాగాత్మికము రజోగుణ మాగక , తృష్ణా వివృద్ధమగుచున్ , కార్యో ద్వేగమున దేహముల క ర్మాగారల దేహి కర్మ రజ్జుల నుండున్ . ౭<	ఓ అర్జునా ! రజోగుణము దృశ్యవిషయములయెడల ప్రీతినిగలుగజేయునదియు , తృష్ణను ( కోరికను ) , ఆసక్తిని గలుగజేయునదియు ( అని ) యెఱుఁగుము . అయ్యది కర్మములందలి ఆసక్తి చేత ( కర్మ సంబంధము చేత ) ఆత్మను ( జీవుని ) లెస్సగ బంధించివేయుచున్నది .
అ. తమస్త్వజ్ఞానజం విద్ధి మోహనం సర్వదేహినామ్| ప్రమాదాలస్యనిద్రాభి స్తన్నిబధ్నాతి భారత|| 14-8	కందము . తమసం బజ్ఞానజమగు , దమము ప్రమాదంబు నిద్ర తన్మయమును మో హముల బిగించును దేహిన్ , దమో గుణములివ్వి బంధన మ్మొనరింపన్ . ౮	ఓ అర్జునా ! తమోగుణము అజ్ఞానమువలన కలుగునదియు , సమస్త ప్రాణులకును మోహమును ( అవివేకమును ) గలుగ జేయునదియునని యెఱుఁగుము . అయ్యది మఱపు ( పరాకు ) , సోమరితనము , నిద్ర , మొదలగువానిచే జీవుని లెస్సగ బంధించివేయుచున్నది .
అ. సత్త్వం సుఖే సఞ్జయతి రజః కర్మణి భారత ! | జ్ఞానమావృత్య తు తమః ప్రమాదే సఞ్జయత్యుత|| 14-9	తేటగీతి . సత్త్వగుణము సుఖంబునే సంతరించు ; నల రజోగుణ మెపుడు కర్మలనె ద్రిప్పు ; తామస గుణము కడు ప్రమాదమును గూర్చి , జ్ఞాన మెల్లనుఁ గప్పు నిశ్చయము , పార్థ ! ౯	ఓ అర్జునా ! సత్త్వగుణము సుఖమునందును , రజోగుణము కర్మమునందును , తమోగుణము జ్ఞానమును ( వివేకమును ) కప్పివైచి ప్రమాదము ( పొరపాటు ) నందును జీవుని చేర్చుచున్నవి ( కలుపు చున్నవి ) , ఆశ్చర్యము 1
అ. రజస్తమశ్చాభిభూయ సత్త్వం భవతి భారత ! | రజః సత్త్వం తమశ్చైవ తమః సత్త్వం రజస్తథా|| 14-10	తేటగీతి . సత్త్వము రజస్తమంబులన్ సడల నడచు ; రజము సత్త్వతమముల నీరవముఁ జేయు ; దమము సత్త్వరజముల నింధన మొనర్చుఁ ; ద్రిగుణములు పరస్పర శత్రులగుచు నుండు . ౧౦	ఓ అర్జునా ! సత్త్వగుణము ( బలము కలిగియుండునపుడు ) రజోగుణ తమోగుణములను అణగద్రొక్కి ప్రవర్తించును . అట్లే రజోగుణము సత్త్వగుణ తమోగుణములను - తమోగుణము సత్త్వగుణ రజోగుణములను అణగద్రొక్కి ప్రవర్తించును .
అ. సర్వద్వారేషు దేహేऽస్మి న్ప్రకాశ ఉపజాయతే| జ్ఞానం యదా తదా విద్యా ద్వివృద్ధం సత్త్వమిత్యుత|| 14-11	కందము. సకలేంద్రియముల దేజము వికసిల్లి విభాసమొంది , విజ్ఞానముతో ప్రకటిత మగునప్పుడు స త్త్వ కళోన్నతిఁ గాగ నెఱుఁగ దగుఁ , గౌంతేయా ! ౧౧	ఎప్పుడీ శరీరమునందు శ్రోత్రాది ఇంద్రియద్వారము లన్నిటియందును ప్రకాశరూపమగు ( బుద్ధివృత్తిరూపమగు ) జ్ఞానము కలుగుచున్నదో , అప్పుడు సత్త్వగుణము బాగుగ వృద్ధినొందియున్నదని తెలిసికొనవలెను .
అ. లోభః ప్రవృత్తిరారమ్భః కర్మణామశమః స్పృహా| రజస్యేతాని జాయన్తే వివృద్ధే భరతర్షభ ! || 14-12	కందము. పరధన హరణాసక్తియు , నిరత వ్యవహార కర్మ నిరతిఁ గనుటయున్ , దురిత మనము , విషయేచ్ఛయు నురవందు రజోగుణమ్ము లో కౌంతేయా ! ౧౨	భరతకులశ్రేష్ఠుడవగు ఓ అర్జునా ! రజోగుణ మభివృద్ధి నొందునపుడు మనుజునియందు లోభత్వము , కార్యములందు ప్రవృత్తి , ( కామ్య , నిషిద్ధ ) కర్మములను ప్రారంభించుట , మనశ్శాంతి లేకుండుట , ( లేక ఇంద్రియనిగ్రహము లేకుండుట ) ఆశ అను నివి పుట్టుచుండును .
అ. అప్రకాశోऽప్రవృత్తిశ్చ ప్రమాదో మోహ ఏవ చ| తమస్యేతాని జాయన్తే వివృద్ధే కురునన్దన|| 14-13	కందము . అవివేక , మూఢ భావ మ్మవకార్యము , మంద బుద్ధి , అలసత్వము , బు ట్టువ గనుచు తమోగుణమున , వివృతములై మోహమునఁ దపింపగ జేయున్ . ౧౩	కురువంశీయుడవగు ఓ అర్జునా ! తమోగుణము అభివృద్ధి నొందినదగుచుండగా మనుజునియందు అవివేకము ( బుద్ధిమాంద్యము ) , సోమరితనము , అజాగ్రత , అజ్ఞానము , మూఢత్వము, ( లేక , విపరీత జ్ఞానము ) అను నివి కలుగుచున్నవి .
అ. యదా సత్త్వే ప్రవృద్ధే తు ప్రలయం యాతి దేహభృత్| తదోత్తమవిదాం లోకా నమలాన్ప్రతిపద్యతే|| 14-14	తేటగీతి . సత్త్వగుణుఁ డౌచు మరణింప తత్త్వ వేత్త లొందు నిర్మల లోకమ్ము నందువాఁడు ; అల రజోగుణుల్ కర్మలం దలము కొని గ తించ , మానవుడౌచు , జనించు మఱల . ౧౪	ఎప్పుడైతే జీవుడు సత్త్వగుణ మభివృద్ధిని బొందినదగుచుండగా మరణించునో , అప్పు డతడు ఉత్తమజ్ఞానముగలవారియొక్క పరిశుద్ధములైన లోకములనే పొందును .
అ. రజసి ప్రలయం గత్వా కర్మసఙ్గిషు జాయతే| తథా ప్రలీనస్తమసి మూఢయోనిషు జాయతే|| 14-15	తేటగీతి . తామస గుణ ప్రధానుఁడై తనువుఁ దొరగ , మూఢ యోనులలో జన్మముల మునుంగు , హేయ సూకర పశ్వాది హీన యోనిఁ బుట్టుకలుఁ గాంచి నిరతమ్ముఁ గొట్టు కొంద్రు . ౧౫	రజోగుణము అభివృద్ధినొందియుండగా మరణించువాడు కర్మాసక్తులగు వారియందు జన్మించుచున్నాడు . అట్లే తమోగుణ మభివృద్ధినొందియుండగా మరణించువాడు పామరుల గర్భములందు , లేక పశుపక్ష్యాది హీనజాతులందు పుట్టుచున్నాడు .
అ. కర్మణః సుకృతస్యాహుః సాత్త్వికం నిర్మలం ఫలమ్| రజసస్తు ఫలం దుఃఖ మజ్ఞానం తమసః ఫలమ్|| 14-16	ఆటవెలది . సత్త్వ గుణము లిచ్చు స్వచ్ఛ జీవనమును , రాజసమ్ము దుఃఖ భాజనమ్ము , తామస గుణమిచ్చుఁ దన్మయం బజ్ఞాన మూఢభావ మాది మోహజడము . ౧౬	సాత్త్వికమైన కర్మమునకు ( లేక పుణ్యకార్యములకు ) సత్త్వగుణసంబంధమైన నిర్మల సుఖము ఫలమనియు , రజోగుణసంబంధమైన కర్మమునకు దుఃఖము ఫలమనియు , తమోగుణసంబంధమైన కర్మకు అజ్ఞానము ఫలమనియు ( పెద్దలు ) చెప్పుదురు .
అ. సత్త్వాత్సఞ్జాయతే జ్ఞానం రజసో లోభ ఏవ చ| ప్రమాదమోహౌ తమసో భవతోऽజ్ఞానమేవ చ|| 14-17	తేటగీతి . సత్త్వమున జనియించును జ్ఞాన సంపదల , ర జో గుణమ్మున లోభ మెచ్చుగ జనించు ; తామస గుణంబులం బ్రమాదమును , మోహ మజ్ఞతలు పుట్టుచుండు , పృథా తనూజ ! ౧7	సత్త్వగుణమువలన జ్ఞానము , రజోగుణము వలన లోభము , తమోగుణము వలన అజాగ్రత (మఱపు ) , భ్రమ , అజ్ఞానము కలుగుచున్నవి .
అ. ఊర్ధ్వం గచ్ఛన్తి సత్త్వస్థా మధ్యే తిష్ఠన్తి రాజసాః| జఘన్యగుణవృత్తిస్థా అధో గచ్ఛన్తి తామసాః|| 14-18	ఆటవెలది . సత్త్వశీలుఁ డైన స్వర్గ లోకముఁ గాంచు ; రాజసుఁడు మనుష్య బీజమందు ; తామసుండు పుట్టుఁ దన్ను తా నెఱుఁగని , హీనయోనులం దనేక గతుల . ౧౮	సత్త్వగుణము గలవారు ( మరణానంతరము ) ఊర్ధ్వలోకముల కేగుచున్నారు . రజోగుణము గలవారు మధ్యమమగు మనుష్యలోకమున జన్మించుచున్నారు . నీచగుణ ప్రవృత్తిగల తమోగుణయుతులు ( పాతాళాది ) అధోలోకములకు ( లేక , పశ్వాదిజన్మములకు ) జనుచున్నారు .
అ. నాన్యం గుణేభ్యః కర్తారం యదా ద్రష్టానుపశ్యతి| గుణేభ్యశ్చ పరం వేత్తి మద్భావం సోऽధిగచ్ఛతి|| 14-19	తేటగీతి . గుణ వికారమ్ము ప్రకృతి లక్షణ మటంచు గుణములే కర్తలంచు బాగుగా నెఱింగి ; గుణపరంబగు తత్త్వంబు గుఱుతెఱుంగు నా మహాత్ముఁడు మద్భావ మందగలడు . ౧౯	ఎప్పుడు వివేకవంతుడు ( సత్త్వాది ) గుణములకంటె నితరమును కర్తగానెంచడో , మఱియు తన్ను గుణములకంటె వేఱగువానినిగ దెలిసికొనుచున్నాడో , అపు డాతడు నా స్వరూపమును ( మోక్షమును ) పొందుచున్నాడు .
అ. గుణానేతానతీత్య త్రీన్ దేహీ దేహసముద్భవాన్| జన్మమృత్యుజరాదుఃఖై ర్విముక్తోऽమృతమశ్నుతే|| 14-20	తేటగీతి . త్రిగుణముల వికారముల నతిక్రమించి , త్రిగుణ సంగుఁడు కాకుండు ధీయుతుండు తనువునందుండి ముక్తుఁడై , తనరుచుండు , జన్మమృత్యు జరాదుఃఖ సరణిఁ గనఁడు . ౨0	జీవుడు దేహోత్పత్తికి కారణభూతములగు ఈ మూడు గుణములను దాటి ( దాటినచో ) పుట్టుక , చావు , ముసలితనము , దుఃఖములు - అనువానిచేత లెస్సగ విడువబడినవాడై , మోక్షమును ( మరణరహిత ఆత్మస్థితిని ) బొందుచున్నాడు .
అర్జున ఉవాచ |అ. కైర్లిఙ్గైస్త్రీన్గుణానేతా నతీతో భవతి ప్రభో ! | కిమాచారః కథం చైతాం స్త్రీన్గుణానతివర్తతే|| 14-21	అర్జును వాక్యము . తేటగీతి . ఈ గుణాతీతు నెట్టుల నెఱుఁగ వలయు , గుణముల నతిక్రమించు నిర్గుణ గరిష్టుఁ , డా గుణాతీతు నాచార మాది సకల చిహ్నములు నాకు దయచేసి , చెప్పుమయ్య  ! ౨౧	అర్జును డడిగెను . ప్రభువగు ఓ కృష్ణా ! ఈ మూడు గుణములను దాటినవా డెట్టి లక్షణములతో గూడియుండును ? ఎట్టి ప్రవర్తన కలిగియుండును ? మఱియు ఈ మూడు గుణములను నాత డేప్రకారము దాటివేయగల్గును ?
శ్రీభగవానువాచ| అ. ప్రకాశం చ ప్రవృత్తిం చ మోహమేవ చ పాణ్డవ ! | న ద్వేష్టి సమ్ప్రవృత్తాని న నివృత్తాని కాఙ్క్షతి|| 14-22 అ. ఉదాసీనవదాసీనో గుణైర్యో న విచాల్యతే| గుణా వర్తన్త ఇత్యేవ యోऽవతిష్ఠతి నేఙ్గతే|| 14-23 అ. సమదుఃఖసుఖః స్వస్థః సమలోష్టాశ్మకాఞ్చనః| తుల్యప్రియాప్రియో ధీర స్తుల్యనిన్దాత్మసంస్తుతిః|| 14-24 అ. మానాపమానయోస్తుల్య స్తుల్యో మిత్రారిపక్షయోః| సర్వారమ్భపరిత్యాగీ గుణాతీతః స ఉచ్యతే|| 14-25	శ్రీ భగవానుల వాక్యము . కందము . త్రిగుణాత్మకమగు కర్మల తగులము ద్వేషింపఁ బోడు , తరలిన దానన్ వగవఁడు , కాంక్షింపఁడు , క ర్మ గతికిఁ జలియింపకుండు , మహితాత్ముండై . ౨౨ చంపకమాల . గుణముల తీవ్రతన్ మదిని గూర్పక సుంతఁ జలింపకుండెడున్ , గుణములె యీవికారముల గోడుఁ దగుల్కొనె నంచుఁ జిత్తమం దనయము నెంచి నిశ్చలత నందును ద్వంద్వములందు నెందునన్ మనము వికారమందక , విమత్సర చిత్తత నుండు ఫల్గుణా ! ౨౩ ఉత్పలమాల . తుల్యము దుఃఖమున్ , సుఖము , తుల్యము మన్ను సువర్ణమున్ , శిలల్ ; తుల్య మనిష్ట మిష్టములు , దుల్యము దూషణ భూషణమ్ములున్ ; తుల్యము మిత్రులన్ రిపుల , తుల్యమనం బవమాన మాన్యతన్ ; తుల్యుఁడు సర్వకర్మల విలోలుడు గాఁడు గుణోత్తరుండిటుల్ . ౨౪	ఓ అర్జునా ! ఎవడు తనకు సంప్రాప్తములైన సత్త్వగుణ సంబంధమగు ప్రకాశమును ( సుఖమును ) గాని , రజోగుణసంబంధమగు కార్యప్రవృత్తినిగాని , తమోగుణ సంబంధ మగు మోహమును ( నింద్రాతంద్రతలను ) గాని ద్వేషింపడో , అవి తొలగిపోయినచో వానిని అపేక్షింపడో , తటస్థునివలె ఉన్నవాడై గుణముల చేత ( గుణకార్యములగు సుఖాదులచేత ) చలింపడో , గుణములు ప్రవర్తించుచున్నవని మాత్రము తెలిసికొనియుండునో , ( ఏ పరిస్థితులయందును ) చలింపక నిశ్చలముగ నుండునో , మఱియు ఎవడు సుఖదుఃఖములందు సమభావము గలవాడును , ఆత్మయందే స్థిరముగనున్నవాడును , మట్టిగడ్డ , ఱాయి , బంగారము - వీనియందు సమబుద్ధిగలవాడును , ఇష్టానిష్టములందు సమభావము గల్గియుండువాడును , ధైర్యవంతుడును , సమస్త కార్యములందును కర్తృత్వబుద్ధిని వదలువాడును , ( లేక కామ్యకర్మల నన్నిటిని విడచువాడును , లేక సమస్త కర్మలను త్యజించి నిరంతరము బ్రహ్మనిష్ఠయందుండువాడును ) అయియుండునో అట్టివాడు గుణాతీతుడని చెప్పబడును .
అ. మాం చ యోऽవ్యభిచారేణ భక్తియోగేన సేవతే| స గుణాన్సమతీత్యైతాన్ బ్రహ్మభూయాయ కల్పతే|| 14-26	చంపకమాల . నను సతతంబు భక్తిని ననన్యముగా భజియించు భక్తుఁడే గుణము లతిక్రమింపఁ గలుగున్ , సమభావ సమన్వితుండగున్ , ననుఁగన నర్హుఁ డౌ నతఁడె ; నా ప్రతిబింబ స్వరూప తేజుఁ , డ య్యనఘుఁడె , బ్రహ్మభావ మలరారి విముక్తిని గాంచు ఫల్గునా ! ౨౫	ఎవడు నన్నే అచంచలమైన భక్తియోగముచేత సేవించుచున్నాడో , అత డీ గుణములన్నిటిని లెస్సగా దాటివైచి బ్రహ్మముగానగుటకు ( జీవన్ముక్తుడగుట కొఱకు ) సమర్థు డగు చున్నాడు .
అ. బ్రహ్మణో హి ప్రతిష్ఠాహ మమృతస్యావ్యయస్య చ| శాశ్వతస్య చ ధర్మస్య సుఖస్యైకాన్తికస్య చ|| 14-27	కందము . అమృత , మ్మవ్యయ , శాశ్వత మమల మ్మానంద రూపమగు నమర జ్యో తి , మదీయ కళాన్విత భా గముఁ గాదె , కిరీటి ! ప్రత్యగాత్మౌ నాకున్ . ౨౬	ఏలయనగా , నేను నాశరహితమును , నిర్వికారమును , శాశ్వతధర్మస్వరూపమును , ( దుఃఖమిశ్రితము కాని ) నిరతిశయ ( అచంచల ) ఆనందస్వరూపమును అగు బ్రహ్మమునకు ఆశ్రయమును ( అనగా బ్రహ్మముయొక్క స్వరూపమును ) అయియున్నాను .
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే శ్రీకృష్ణార్జునసంవాదే గుణత్రయవిభాగయోగో నామ చతుర్దశోऽధ్యాయః|| 14 ||	ఓం తత్ సత్ ఇట్లు శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీ విశ్వనాథ శాస్త్రిచే అనువదింపబడిన శ్రీ గీతామృత తరంగిణి యందలి శ్రీ గుణత్రయ. విభాగయోగ మను చతుర్దశ తరంగము సంపూర్ణము . శ్రీ కృష్ణబ్రహ్మార్పణమస్తు .	ఇది ఉపనిషత్ప్రతిపాదితమును , బ్రహ్మవిద్యయు , యోగశాస్త్రమును , శ్రీకృష్ణార్జున సంవాదమునగు శ్రీ భగవద్గీతలందు గుణత్రయవిభాగయోగమను పదునాల్గవ అధ్యాయము సంపూర్ణము. ఓమ్ తత్ సత్.

క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ విభాగ యోగము

శ్రీమద్భగవద్గీతా (మూల శ్లోకములు)	శ్రీ గీతామృత తరంగిణి(తెలుగు పద్యములు) శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీవిశ్వనాథ శాస్త్రి (1948-1952)	గీతా మకరందము(తెలుగు తాత్పర్యము) శ్రీ విద్యాప్రకాశానందగిరి స్వామి, శ్రీ శుకబ్రహ్మాశ్రమము కాళహస్తి(1979)
అనుష్టుప్ . అర్జున ఉవాచ| ప్రకృతిం పురుషం చైవ క్షేత్రం క్షేత్రజ్ఞమేవ చ| ఏతద్వేదితుమిచ్ఛామి జ్ఞానం జ్ఞేయం చ కేశవ|| 13-1		అర్జునుడు చెప్పెను . ఓ కృష్ణా ! ప్రకృతిని , పురుషుని క్షేత్రమును , క్షేత్రజ్ఞుని , జ్ఞానమును , జ్ఞేయమును వీనినన్నిటినిగూర్చి నేను తెలిసికొనగోరుచున్నాను .
శ్రీభగవానువాచ| అనుష్టుప్ . ఇదం శరీరం కౌన్తేయ ! క్షేత్రమిత్యభిధీయతే| ఏతద్యో వేత్తి తం ప్రాహుః క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విదః|| 13-2	కందము. క్షేత్రమన శరీరంబగు , క్షేత్ర విధుల్ తెలియు వాఁడు క్షేత్రజ్ఞుండౌ ; క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ విధుల సూత్రముల వచింతు రిటుల సూరివరేణ్యుల్ . ౨	శ్రీ భగవానుడు చెప్పెను . కుంతీపుత్రుడవగు ఓ అర్జునా ! ఈ శరీరమే క్షేత్రమనబడుచున్నది . దానిని తెలిసికొనువాడు క్షేత్రజ్ఞుడని క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞుల నెఱిగినవారు చెప్పుదురు .
అ. క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత| క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ|| 13-3	కందము. క్షేత్రమ్ములను వసించెడు క్షేత్రజ్ఞుఁడ నేనటంచు స్థిరత నెఱుఁగుమా ; క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ విధుల సూత్రముల నెఱిగి కొనుట సుజ్ఞానంబౌ . ౩	అర్జునా ! సమస్త క్షేత్రములందును ( శరీరములందును ) నన్ను క్షేత్రజ్ఞునిగగూడ నెఱుఁగుము . క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞులనిగూర్చిన జ్ఞానమేదికలదో , అదియే వాస్తవమగు జ్ఞానమని నా అభిప్రాయము .
అ. తత్క్షేత్రం యచ్చ యాదృక్చ యద్వికారి యతశ్చ యత్| స చ యో యత్ప్రభావశ్చ తత్సమాసేన మే శృణు|| 13-4	కందము. శారీర ధర్మములను , వి కారమ్ముల విధము జన్మ కారకరీతుల్ , శారీరధారి విభవం బారూఢముగాగఁ బలికె దాద్యంతమ్మున్ . ౪	ఆ క్షేత్రమేదియో , ఎటువంటిదో , ఎట్టి వికారములు కలదో , దేనినుండి యేరీతిగ నుత్పన్నమైనదో , ఆ క్షేత్రజ్ఞుడును ఎవడో , ఎట్టి ప్రభావము కలవాడో ఆ విషయములన్నింటిని సంక్షేపముగ నావలన వినుము .
అ. ఋషిభిర్బహుధా గీతం ఛన్దోభిర్వివిధైః పృథక్| బ్రహ్మసూత్రపదైశ్చైవ హేతుమద్భిర్వినిశ్చితైః|| 13-5	కందము. వేదశ్రుతులను , స్మృతులను , నాదట నాబ్రహ్మ సూత్రమందున దేవ ర్ష్యాదులును , సహేతుక మను వాదములుగ , ఛందమందు వలికిరి దీనిన్ . ౫	( ఆ క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ జ్ఞానము ) ఋషులచే అనేక ప్రకారములుగా నానా విధములైన వేదములద్వారా వేఱు వేఱుగా ప్రతిపాదించబడినది మఱియు హేతువులతో ( యుక్తులతో ) గూడి బాగుగా నిశ్చయింపబడినట్టి బ్రహ్మసూత్రవాక్యములచేత గూడ నయ్యది చెప్పబడియున్నది .
అ. మహాభూతాన్యహంకారో బుద్ధిరవ్యక్తమేవ చ| ఇన్ద్రియాణి దశైకం చ పఞ్చ చేన్ద్రియగోచరాః|| 13-6 అ. ఇచ్ఛా ద్వేషః సుఖం దుఃఖం సంఘాతశ్చేతనా ధృతిః| ఏతత్క్షేత్రం సమాసేన సవికారముదాహృతమ్|| 13-7	తేటగీతి. అష్టవిధి ప్రకృతియు , నింద్రియములు పది , మ నమును , నిచ్చయు , ద్వేషదుఃఖములు , సుఖము , దేహ సంహతి , చైతన్య , ధృతి , వికార ములు , సముద్భవమౌ క్షేత్రములు కిరీటి  !	పంచమహా భూతములు , అహంకారము , బుద్ధి , మూలప్రకృతి , పదునొకండు ఇంద్రియములు ( దశేంద్రియములు +మనస్సు ) , ఐదు ఇంద్రియ. విషయములు ( శబ్ద స్పర్శాదులు ) , కోరిక , ద్వేషము , సుఖము , దుఃఖము , దేహేంద్రియాదుల సముదాయము , తెలివి ( వృత్తి జ్ఞానము ) , ధైర్యము , అను వీని సముదాయమై , వికార సహితమైనట్టి క్షేత్రము సంక్షేపముగా చెప్పబడినది .
అ. అమానిత్వమదమ్భిత్వ మహింసా క్షాన్తిరార్జవమ్| ఆచార్యోపాసనం శౌచం స్థైర్యమాత్మవినిగ్రహః|| 13-8 అ. ఇన్ద్రియార్థేషు వైరాగ్య మనహంకార ఏవ చ| జన్మమృత్యుజరావ్యాధి దుఃఖదోషానుదర్శనమ్|| 13-9 అ. అసక్తిరనభిష్వఙ్గః పుత్రదారగృహాదిషు| నిత్యం చ సమచిత్తత్వ మిష్టానిష్టోపపత్తిషు|| 13-10 అ. మయి చానన్యయోగేన భక్తిరవ్యభిచారిణీ| వివిక్తదేశసేవిత్వ మరతిర్జనసంసది|| 13-11 అ. అధ్యాత్మజ్ఞాననిత్యత్వం తత్త్వజ్ఞానార్థదర్శనమ్| ఏతజ్జ్ఞానమితి ప్రోక్త మజ్ఞానం యదతోऽన్యథా|| 13-12	తేటగీతి. తన్ను దా నుతింపక యుంట , తన ప్రగల్భ మును వచింపకనుంట, నెందును నహింస , కుటిలమును లేక యుంటయు , గురుని సేవ , యొరు లొనర్చు కీడుల నోర్చికొనుట . ౭ తేటగీతి. స్థైర్య , మాత్మ వినిగ్రహ , శౌచ నియతి , ఇంద్రియ సుఖమ్ముల విరక్తి నెసగుటయు , న హంకరణము సడల్చుట య్యఘము , మృత్యు జననముల్ , జరావ్యాధి దోషముల నెల్ల . ౮ తేటగీతి. నెఱిగి కొంట , విషయముల నేవగింపు , దార పుత్ర గృహాదుల దాసజనుల పామరప్రీతి లేకుంట , సామరస్య మొంది యుంట నిష్టానిష్టములకు నెపుడు , ౯ తేటగీతి. ననె యనన్య భక్తి జలింపక నను భజించు తీవ్రత , శుచి స్థలావాస దీక్ష , జన స మూహమునఁ జరింప నేవఁ బొందుటయును , నాత్మనెఱిగెడి జ్ఞానమం దమరియుంట , ౧౦ తేటగీతి. ఊర్ధ్వ గతి సమాలోచన మొందు చుంట ; నీ నియమ విధానము లెల్ల జ్ఞానమగును ; దానను విరుద్ధ గతుల వ్ధాన మెల్ల , తామసంబగు నజ్ఞాన తమస మగును . ౧౧	తన్ను తాను పొగడుకొనకుండుట , డంబము లేకుండుట , మనోవాక్కాయములచే పరప్రాణులను బాధింపకుండుట , ఓర్పుగలిగియుండుట , ఋజుత్వము ( శుద్ధి ) గలిగియుండుట ( సన్మార్గమున , మోక్షమార్గమున ) స్థిరముగా నిలబడుట , మనస్సును బాగుగ నిగ్రహించుట , ఇంద్రియవిషయములను శబ్దస్పర్శాదులందు విరక్తి గలిగి యుండుట , అహంకారము లేకుండుట , పుట్టుక , చావు , ముసలితనము , రోగము - అను వానివలన కలుగు దుఃఖమును , దోషమును , మాటిమాటికి స్మరించుట , కొడుకులు ( సంతానము ) , భార్య , యిల్లు మున్నగువానియందు ఆశక్తి లేకుండుట మఱియు వానియందు తగులము లేకుండుట ( వారికి కలుగు సుఖదుఃఖములు తనకే కలిగినట్లు అభిమానింపకుండుట ) , ఇష్టానిష్టములు ( శుభాశుభములు ) సంప్రాప్తించినపుడెల్లపుడును సమబుద్ధి గలిగియుండుట ,నాయందు ( భగవంతునియందు ) అనన్యమైన ( నిశ్చల ) భక్తి గలిగియుండుట , ఏకాంతప్రదేశమును ( ప్రతిబంధమును లేనిచోటును ) ఆశ్రయించుట , జనసమూహమునందు ప్రీతిలేకుండుట , అధ్యాత్మజ్ఞానము ( ఆత్మనిష్ఠ ) నిరంతరము గలిగియుండుట , తత్వజ్ఞానముయొక్క గొప్పప్రయోజనమును తెలిసికొనుట అను నిదియంతయు జ్ఞానమని చెప్పబడును . దీనికి వ్యతిరేకమైనది అజ్ఞానము ( అని తెలియునది ) .
అ. జ్ఞేయం యత్తత్ప్రవక్ష్యామి యజ్జ్ఞాత్వామృతమశ్నుతే| అనాదిమత్పరం బ్రహ్మం న సత్తన్నాసదుచ్యతే|| 13-13	కందము. ఎది తెలియు పిదప నమృతమొ , యది తెలిపెద విను , కిరీటి ! ఆద్యంతము లే నిది , సదసత్తుల కెడమగు నదియె , పరబ్రహ్మమనుదు , రదె జ్ఞేయమ్మౌ . ౧౨	ఏది తెలియదగిన బ్రహ్మస్వరూపమో , దేనిని తెలిసికొని మనుజుడు అమృతస్వరూపమగు మోక్షమును పొందుచున్నాడో అద్దానిని బాగుగ చెప్పబోవుచున్నాను . అదిలేనట్టి పరబ్రహ్మమనబడు అయ్యది సత్తనిగాని ( ఉన్నదని గాని ) అసత్తని గాని ( లేదని గాని ) చెప్పబడదు .
అ. సర్వతః పాణిపాదం తత్సర్వతోऽక్షిశిరోముఖమ్| సర్వతః శ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి|| 13-14	కందము. సర్వత్ర పాణిపాదము , సర్వత్ర శిరోముఖమ్ము , చక్షులు , మఱియున్ సర్వత్ర కర్ణ యుగళము , సర్వత్రను నిండి యుండు జగముల లోనన్ . ౧౩	అది ( ఆ బ్రహ్మము , ఆత్మ ) అంతటను చేతులు , కాళ్ళు గలదియు , అంతటను కన్నులు , తలలు , ముఖములు గలదియు , అంతటను చెవులు గలదియు నయి ప్రపంచమునందు సమస్తమును ఆవరించి ( వ్యాపించుకొని ) యున్నది .
అ. సర్వేన్ద్రియగుణాభాసం సర్వేన్ద్రియవివర్జితమ్| అసక్తం సర్వభృచ్చైవ నిర్గుణం గుణభోక్తృ చ|| 13-15 అ. బహిరన్తశ్చ భూతానా మచరం చరమేవ చ| సూక్ష్మత్వాత్తదవిజ్ఞేయం దూరస్థం చాన్తికే చ తత్|| 13-16 అ. అవిభక్తం చ భూతేషు విభక్తమివ చ స్థితమ్| భూతభర్తృ చ తజ్జ్ఞేయం గ్రసిష్ణు ప్రభవిష్ణు చ|| 13-17 అ. జ్యోతిషామపి తజ్జ్యోతి స్తమసః పరముచ్యతే| జ్ఞానం జ్ఞేయం జ్ఞానగమ్యం హృది సర్వస్య విష్ఠితమ్|| 13-18	ఆట వెలది . ఇంద్రియములు లేక నింద్రియ గుణములఁ గానుపింపఁ గలుగు గాజురీతి ; నిర్వికారి యయ్యు , నుర్వినిం ధరియించు నిర్గుణమయి , సాక్షి నియతి నుండు . ౧౪ చంపకమాల. వెలుపల , లోప లెల్లెడల వెల్గు చరాచర భూతకోటులన్ , అలుసున కల్ప సూక్ష్మమయి , యంతటనిండు జగంబు లెల్లెడన్ , దెలియకనుండు గొందఱకు , దివ్య విభాసము కొందఱున్ గనన్ , గలుగుదు రంతికమ్మున నె గద్దగు దూరమగు న్నెఱుంగమిన్ . ౧౫ ఉత్పలమాల . భిన్నముఁ గాక నుండియు విభిన్న గతిం గనుపించుచుండు , సృ ష్టి న్నెఱపున్ , లయం బొనరఁ జేసి , గ్రసించును , భూతకోటులన్ , గ్రన్నన సంతరిం , చిటు లఖండ మహత్తరమైన సత్త్వ సం పన్నిలయమ్ము బ్రహ్మమని , ఫల్గున ! దీని నెఱుంగు మియ్యెడన్ . ౧౬ కందము. రవి తేజమునకు తేజం బవు నా తేజంబు , తమము నంటక యుండున్ ; వివృత జ్ఞానము , జ్ఞేయం , బవలన్ ఫలితంబు కూడ నదియె కిరీటీ ! ౧౭	( జ్ఞేయస్వరూపమగు ) ఆ బ్రహ్మము సమస్తములైన ఇంద్రియములయొక్క గుణములను ప్రకాశింపజేయునదియు , సమస్తేంద్రియములు లేనిదియు , దేనిని అంటనిదియు , సమస్తమును భరించునదియు , ( సత్త్వరజస్తమో ) గుణరహితమైనదియు , గుణముల ననుభవించునదియు , ప్రాణులయొక్క వెలుపలను , లోపలను ఉండునదియు , కదలనిదియు , కదలునదియు , అతిసూక్ష్మమై యుండుటవలన ( అజ్ఞానులకు ) తెలియఁబడనిదియు , దూరముగనుండునదియు , దగ్గరగా కూడ నుండునదియు , విభజింపబడనిదియైనను , ప్రాణులందు విభజింపబడినదానివలె నున్నదియు , ప్రాణులను సృష్టించునదియు , పోషించునదియు , లయింప జేయునదియు అని తెలిసికొనదగినది . మఱియు నది ప్రకాశించెడు సూర్యచంద్రాగ్న్యాది పదార్థములకు గూడ ప్రకాశము నిచ్చునదియు , తమస్సు ( అజ్ఞానము ) కంటె వేఱైనదియు ( లేక అతీతమైనదియు ) జ్ఞానస్వరూపమైనదియు ( చిన్మయ రూపమును ) , తెలియదగినదియు , ( అమానిత్వాది ) జ్ఞానగుణములచే బొందదగినదియు , సమస్త ప్రాణులయొక్క హృదయమునందు విశేషించి యున్నదియు నని చెప్పబడుచున్నది .
అ. ఇతి క్షేత్రం తథా జ్ఞానం జ్ఞేయం చోక్తం సమాసతః| మద్భక్త ఏతద్విజ్ఞాయ మద్భావాయోపపద్యతే|| 13-19	తేటగీతి. ప్రాణి కోటుల పృదయాంతరముల వెలుగు నది , పరబ్రహ్మమని తెలియంగ వినుము ; క్షేత్రమును , జ్ఞానమును ,జ్ఞేయసూత్రములను తెలిసి కొనువాఁడు మద్భావ కలిమిఁ జెలఁగు. ౧౮	ఈ ప్రకారము క్షేత్రము , అట్లే జ్ఞానము , జ్ఞేయముకూడ సంక్షేపముగ చెప్పబడినవి . నా భక్తుడు ( నా యందు భక్తిగలవాడు ) వీనినెఱింగి నాస్వరూపమును ( మోక్షమును భగవద్వైక్యమును ) బొందుట కర్హుడగుచున్నాడు .
అ. ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి| వికారాంశ్చ గుణాంశ్చైవ విద్ధి ప్రకృతిసమ్భవాన్|| 13-20	తేటగీతి. అల ప్రకృతి , పురుషు లనాదులౌ , కిరీటి ! ఈ పరాపరప్రకృతి మదీయ మాయ గా నెఱుగుము ; గుణములు వికారములును మాయనె జనించునని యెంచుమా కిరీటి ! ౧9	( ఓ అర్జునా ! ) ప్రకృతిని , పురుషుని ఉభయులను ఆదిలేనివారినిగ నెఱుఁగుము . ( మనోబుద్ధీంద్రియాదుల ) వికారములను , ( సత్త్వరజోస్తమో ) గుణములను ప్రకృతివలన గలిగినవిగా నెఱుఁగుము .
అ. కార్యకారణకర్తృత్వే హేతుః ప్రకృతిరుచ్యతే| పురుషః సుఖదుఃఖానాం భోక్తృత్వే హేతురుచ్యతే|| 13-21	తేటగీతి. కార్య కరణ కర్తృత్వంబు , కాయనియతి , సుఖము , దుఃఖము ననుభవించునది దేహి ; ప్రకృతిని సముద్భవంబులౌ వికృతిలివ్వి ; ఆత్మ విర్వికారము , ఫల్గునా ! నిజమ్ము . ౨౦	కార్యకారణములను గలుగజేయుటయందు ప్రకృతి హేతువనియు , సుఖదుఃఖముల ననుభవించుటయందు పురుషుడే హేతువనియు చెప్పబడుచున్నది .
అ. పురుషః ప్రకృతిస్థో హి భుఙ్క్తే ప్రకృతిజాన్గుణాన్| కారణం గుణసఙ్గోऽస్య సదసద్యోనిజన్మసు|| 13-22	కందము. ప్రకృతి కధీనమ్మగు , నీ వికృతుల పురుషుండె యనుభవించుచు , గుణక ర్మ కృతమున జన్మ లొందును , స్వకీయ గుణకర్మ ఫలిత సదసద్యోనిన్ . ౨౧	ప్రకృతియందున్నవాడై పురుషుడు ( జీవుడు ) ప్రకృతివలన బుట్టిన ( సుఖదుఃఖాది ) గుణములను అనుభవించుచున్నాడు . ఆయా గుణములతోడి కూడికయే ఈ జీవునకు ఉత్తమ నికృష్టజన్మము లెత్తుటయందు హేతువై యున్నది .
అ. ఉపద్రష్టానుమన్తా చ భర్తా భోక్తా మహేశ్వరః| పరమాత్మేతి చాప్యుక్తో దేహేऽస్మిన్పురుషః పరః|| 13-23	కందము. పురుషునకుఁ బరంబగు , నా పరమాత్మ తటస్థుడౌచుఁ బరికించు , మహే శ్వరుఁ డతఁడె , భర్త , భోక్తయుఁ ; బరమ రహస్యమ్ముఁ దెలియఁ బలికితి పార్థా ! ౨౨	పురుషుడు ( ఆత్మ ) ఈ శరీరమందున్నప్పటికి శరీరముకంటె వేఱైనవాడును , సాక్షిభూతుడును , అనుమతించువాడును , భరించువాడును , అనుభవించువాడును , పరమేశ్వరుడును ( గొప్ప ప్రభువు , నియామకుడును ) , పరమాత్మయు అని చెప్పబడుచున్నాడు .
అ. య ఏవం వేత్తి పురుషం ప్రకృతిం చ గుణైః సహ| సర్వథా వర్తమానోऽపి న స భూయోऽభిజాయతే|| 13-24	తేటగీతి. ప్రకృతి పురుషుల గుణవికారముల నెల్ల , బాగుగ నెఱింగి వర్తించు యోగి వరుఁడు ; కర్మఁ జేసియు ఫల మందకయె మెలంగు , గిట్టినంతనె , తిరిగికఁ బుట్టకుండు . ౨౩	ఎవడీ ప్రకారముగ పురుషుని ( ఆత్మను ) , గుణములతో గూడిన ప్రకృతిని తెలిసికొనుచున్నాడో , అతఁ డేవిధముగ నున్నప్పటికిని మఱల జన్మింపడు .
అ. ధ్యానేనాత్మని పశ్యన్తి కేచిదాత్మానమాత్మనా| అన్యే సాఙ్ఖ్యేన యోగేన కర్మయోగేన చాపరే|| 13-25	తేటగీతి. ధ్యాన యోగమ్మునైనను , జ్ఞాన యోగ కర్మ యోగమ్మునైన , నీ మర్మమెల్ల నెఱిఁగి కొందురు మద్భక్తు , లీ తెఱఁగుల నాత్మ తత్త్వమ్ము సర్వమ్ము నంద గలరు . ౨౪	ఆత్మను ( ప్రత్యగాత్మను లేక పరమాత్మను ) కొందఱు శుద్ధమగు మనస్సుచే ధ్యానయోగముద్వారా తనయందు గాంచుచున్నారు ( సాక్షాత్కరించుకొనుచున్నారు ) . అట్లే మఱికొందఱు సాంఖ్యయోగము చేతను , ఇంక కొందఱు కర్మయోగము చేతను చూచుచున్నారు ( అనుభూతమొనర్చుకొనుచున్నారు ) .
అ. అన్యే త్వేవమజానన్తః శ్రుత్వాన్యేభ్య ఉపాసతే| తేऽపి చాతితరన్త్యేవ మృత్యుం శ్రుతిపరాయణాః|| 13-26	కందము. తెర వెఱుఁగని వారలు స ద్గురునిన్ సేవించి , తెలిసి కొనఁదగు దానిన్ ; గుఱు తెఱిగి , యుపాసించిన , మరణము లే నట్టి మనికి మననౌ , తుదకున్ . ౨౫	మఱికొందఱైతే ఈ ప్రకారముగ ( ధ్యానసాంఖ్యకర్మయోగము వలన ) తెలిసికొనజాలని వారై ఇతరులవలన ( ఆ పరమాత్మను గూర్చి ) విని ఉపాసించుచున్నారు ( అనుష్ఠించుచున్నారు ) . శ్రవణతత్పరులగు వారున్ను మృత్యువును ( మృత్యురూపమగు ఈ సంసారమును ) తప్పక దాటుదురు .
అ. యావత్సఞ్జాయతే కిఞ్చి త్సత్త్వం స్థావరజఙ్గమమ్| క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగా త్తద్విద్ధి భరతర్షభ|| 13-27	తేటగీతి. ప్రకృతి పురుష సంయోగమే ప్రభవ కార ణమ్మగు సమస్త భూత సంతతుల కెల్ల ; నీ పరస్పర సంయోగ మే కిరీటి ! సృష్టికిని మూల కారణం , బెఱుఁగు మయ్య ! ౨౬	భరతవంశ శ్రేష్ఠుడవగు ఓ అర్జునా ! ఈ ప్రపంచమున స్థావరజంగమాత్మకమగు పదార్థమేది ఉన్నదో , అదియంతయు క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞుల కూడికవలననే కలుగుచున్నదని యెఱుఁగుము .
అ. సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తం పరమేశ్వరమ్| వినశ్యత్స్వవినశ్యన్తం యః పశ్యతి స పశ్యతి|| 13-28	తేటగీతి. అనయ మీ భూతములు నశించినను , సర్వ భూత సంస్థితు నన్ను సనాతనుండ , నవ్యయును గాగ సమదృష్టి నఱయు నతఁడె , పండితుండు సమ్యగ్దర్శనుండు , వాఁడె . ౨౭	సమస్త ప్రాణులందును సమముగ నున్నట్టి పరమాత్మను , ఆయా ప్రాణుల దేహాదులు నశించినను నశించినవానినిగ ఎవడు చూచుచున్నాడో , ( తెలిసికొనుచున్నాడో ) ఆతడే నిజముగ చూచువాడగును ( విజ్ఞుడని భావము ) .
అ. సమం పశ్యన్హి సర్వత్ర సమవస్థితమీశ్వరమ్| న హినస్త్యాత్మనాత్మానం తతో యాతి పరాం గతిమ్|| 13-29	చంపకమాల . ప్రకృతి చరాచరంబులఁ బరాత్పరు నన్నిటఁ జూడగల్గు , వా నికె కనుపించు సర్వధరణీ తల , మాతడు నొక్కడంచు , ఘా తుక మొనరింప నేర , డిక దుర్నయ కార్యముఁ జేయఁ డాత్మ , వం చకుఁ డెటులౌను ; స్వీయ మని సర్వము నెంచు మహాత్ముఁ డెందులన్ . ౨౮	ఏలయనగా - సమస్తప్రాణులందును లెస్సగ వెలయుచున్నట్టి పరమాత్మను సమముగ వ్యాపించియున్నట్లు జూచుచు మనుజుడు తన ఆత్మను తాను హింసించికొనడు . కావున సర్వోత్తమగతిని ( మోక్షమును ) బొందుచున్నాడు .
అ. ప్రకృత్యైవ చ కర్మాణి క్రియమాణాని సర్వశః| యః పశ్యతి తథాత్మాన మకర్తారం స పశ్యతి|| 13-30	చంపకమాల. కర్మలనాచరించునది , కాయమటంచు దలంచి , నిత్యమున్ గర్మఫలమ్ము భుక్తిగొను కాయ మహంకృతులంచు నెంచి , యీ నిర్మమకార మాత్మ కడు నిష్క్రియ నిర్గుణ నిర్వికారమౌ మర్మ మెఱుంగఁ జాలిన సమమ్ముగఁ జూచునతండె , ఫల్గునా ! ౨౯	ఎవడు కర్మములను ప్రకృతిచేతనే సర్వవిధముల చేయబడుచున్నట్లుగను , అట్లే కర్తకానివానిగను చూచుచున్నాడో ( తెలిసికొనుచున్నాడో ) ఆతడే నిజముగ చూచుచున్నవాడగును .
అ. యదా భూతపృథగ్భావ మేకస్థమనుపశ్యతి| తత ఏవ చ విస్తారం బ్రహ్మ సమ్పద్యతే తదా|| 13-31	చంపకమాల . ఎవఁడు సమస్త భూతముల నెల్లెడలన్ దనరూపమున్ గనున్ వివిధములైన రూపముల విస్తృతమౌ పరమాత్మఁ జూచు , బ్ర హ్మవిదుఁడు బ్రహ్మభావమలరారి విముక్తిని గాంచి , యాతఁడే యవగతమై స్వరూపమున నంతయు నేకగతిన్ గనుంగొనున్ . ౩౦	ఎప్పుడు వేఱ్వేఱుగనున్న ఈ భూతప్రపంచమంతను ఒక్కదానియందు ( పరమాత్మయందు ) ఉన్నదానిగను , మఱియు దానినుండియే విస్తరించుచున్నదానినిగను వీక్షించునో , అపుడు ( మనుజుడు ) ూ్రహ్మమును పొందుచున్నాడు . ( లేక బ్రహ్మముగనే అగుచున్నాడు ) .
అ. అనాదిత్వాన్నిర్గుణత్వా త్పరమాత్మాయమవ్యయః| శరీరస్థోऽపి కౌన్తేయ ! న కరోతి న లిప్యతే|| 13-32	తేటగీతి . నిర్వికారుండు నిర్గుణ నియతిఁ గనుచు , నవ్యయుండగు నా పరమాత్మ భూత తతి శరీరముల్ సతతమ్ముఁ గనుచు కర్మ స్పృహలేక ఫలితమ్ముఁ గనక యుండు . ౩౧	ఓ అర్జునా ! ఆదిలేనివాడు ( కారణరహితుడు ) అగుటచేతను ( త్రి ) గుణరహితుడగుట వలనను , ఈ పరమాత్మ శరీరమందున్నప్పటికిని ఏమియు చెయకయు , దేనిచేతను అంటబడకయు నున్నాడు .
అ. యథా సర్వగతం సౌక్ష్మ్యా దాకాశం నోపలిప్యతే| సర్వత్రావస్థితో దేహే తథాత్మా నోపలిప్యతే|| 13-33	కందము . ఆకాశమెల్ల యెడలను నే కరణిని వ్యాప్త మొంది , యిసుమంతయుఁ దా దాకక , నంటక నుండెడు ; నా కరణినె యాత్మ దేహ మంటక నుండున్ . ౩౨	సర్వత్ర వ్యాపించియున్న ఆకాశము సూక్ష్మమగుటవలన ఏప్రకారముగ ( ధూళిమున్నగువానిచే ) అంటబడదో , ఆప్రకారమే శరీరమందంతటను ( లేక ; సకలశరీరములందును ) వెలయుచున్న పరమాత్మ ( శరీర గుణదోషములచే ) అంటబడక యున్నాడు .
అ. యథా ప్రకాశయత్యేకః కృత్స్నం లోకమిమం రవిః| క్షేత్రం క్షేత్రీ తథా కృత్స్నం ప్రకాశయతి భారత|| 13-34	కందము . రవి యొక్కఁ డెటుల జగముల్ బ్రవిమల తేజమ్ము నెఱపి , భాసిలఁ జేయున్ ; దవులకయె యాత్మ దేహము ల , విభాసిలఁ జేయుఁ బుష్కలముగఁ , గిరీటీ ! ౩౩	ఓ అర్జునా ! సూర్యు డొక్కడే ఈ సమస్త లోకమును ఎట్లు ప్రకాశింప జేయుచున్నాడో , అట్లే పరమాత్మ ఈ సమస్త క్షేత్రమును ప్రకాశింప జేయుచున్నాడు .
అ. క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోరేవ మన్తరం జ్ఞానచక్షుషా| భూతప్రకృతిమోక్షం చ యే విదుర్యాన్తి తే పరమ్|| 13-35	తేటగీతి . అల పరాపర ప్రకృతి రహస్యములను భూత తతులఁ యవిద్య విముక్తి నెల్ల , జ్ఞాన చక్షులఁ దెలిసికోగల మహాత్ము , లంతటను బ్రహ్మభావమ్ము నందగలరు . ౩౪	ఎవరు జ్ఞానదృష్టిచేత ఈ ప్రకారముగ క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞులయొక్క భేదమును , భూతములకు సంబంధించియుండు ( లేక , కారణమైన ) ప్రకృతి ( అవిద్య ) నుండి విముక్తిని కలుగజేయు ఉపాయమును తెలిసికొందురో వారు పరమాత్మపదమును ( మోక్షమును ) బొందుదురు .
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే శ్రీకృష్ణార్జునసంవాదే క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞవిభాగయోగో నామ త్రయోదశోऽధ్యాయః|| 13 ||	ఓం తత్ సత్ శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీవిశ్వనాథ శాస్త్రిచే యనువదింపబడిన శ్రీ గీతామృత తరంగిణి యందలి శ్రీ క్షేజ్ఞ క్షేత్రజ్ఞ విభాగ యోగము అను త్రయోదశతరంగము సంపూర్ణం . శ్రీ కృష్ణపరబ్రహ్మార్పణమస్తు .	ఇది ఉపనిషత్ప్రతిపాదితమును , బ్రహ్మవిద్యయు , యోగశాస్త్రమును , శ్రీ కృష్ణార్జున సంవాదమునగు శ్రీ భగవద్గీతలందు క్షేత్ర క్షేత్రజ్ఞ విభాగ యోగమను పదుమూడవ అధ్యాయము సంపూర్ణము.

భక్తి యోగము

శ్రీమద్భగవద్గీతా (మూల శ్లోకములు)	శ్రీ గీతామృత తరంగిణి(తెలుగు పద్యములు) శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీవిశ్వనాథ శాస్త్రి (1948-1952)	గీతా మకరందము(తెలుగు తాత్పర్యము) శ్రీ విద్యాప్రకాశానందగిరి స్వామి, శ్రీ శుకబ్రహ్మాశ్రమము కాళహస్తి(1979)
అనుష్టుప్. అర్జున ఉవాచ| ఏవం సతతయుక్తా యే భక్తాస్త్వాం పర్యుపాసతే| యే చాప్యక్షరమవ్యక్తం తేషాం కే యోగవిత్తమాః|| 12-1	అర్జును వాక్యము. తేటగీతి. సగుణు , నీశ్వరు నిన్ను విశ్వస్వరూపు , భక్తి నిరతినిఁ గొలిచెడు వారు , మఱియు నక్షర బ్రహ్మ భావమ్ము నలరు వారు , లిరు తెఱగులందు నధికు లెవ్వరు , ముకుంద ! ౧	అర్జునుడు చెప్పెను. ఈ ప్రకారముగ ఎల్లప్పుడు నీ యందే మనస్సును నెలకొల్పినవారై ఏ భక్తులు నిన్నుపాసించుచున్నారో , మఱియు ఎవరు ఇంద్రియగోచరముగాని అక్షరపరబ్రహ్మను ధ్యానించుచున్నారో , ఆ యిరుతెగలవారిలో యోగమును బాగుగ నెఱిగినవారెవరు ?
శ్రీభగవానువాచ| అనుష్టుప్. మయ్యావేశ్య మనో యే మాం నిత్యయుక్తా ఉపాసతే| శ్రద్ధయా పరయోపేతాః తే మే యుక్తతమా మతాః|| 12-2	శ్రీ భగవానుల వాక్యము. చంపకమాల. సతతము నన్నె కీర్తనల శ్రద్ధ భజించి , నమస్కరించి , భూ త తతి మదీయ రూపమని తథ్యము తద్ధిత మాచరించు సు వ్రతమున విశ్వరూపము నుపాసన చేయు మహాత్ముఁ డెన్న , నా మతమున నుత్తముండనుచు , మాన్యుఁ డటంచుఁ దలంతు నర్జునా ! ౨	శ్రీ భగవంతుడు చెప్పెను. నా యందు మనస్సును నిలిపి నిరంతర దైవచింతనాపరులై ( తదేకనిష్ఠులై ) మిక్కిలి శ్రద్ధతో గూడుకొనినవారై యెవరు నన్ను పాసించుచున్నారో వారే ఉత్తమయోగులని నా అభిప్రాయము.
అ. యే త్వక్షరమనిర్దేశ్య మవ్యక్తం పర్యుపాసతే| సర్వత్రగమచిన్త్యఞ్చ కూటస్థమచలన్ధ్రువమ్|| 12-3 అ. సన్నియమ్యేన్ద్రియగ్రామం సర్వత్ర సమబుద్ధయః| తే ప్రాప్నువన్తి మామేవ సర్వభూతహితే రతాః|| 12-4	కందము. సమబుద్ధి ద్వంద్వముల యం దమరి . జితేంద్రియత నంది , యచల మ్మవ్య క్త మనిర్వచనీయ బ్ర హ్మము నక్షరు నను భజింపనగు నన్నొందన్ . ౩ తేటగీతి . సర్వభూత హితంబునే సలుపువాఁడు , నిర్వికారుండు సర్వత్ర నిండి యుండు నక్షరుండగు బ్రహ్మమే నంచుఁ గొలుచు సంయమివరుండు నన్నొందు , సవ్యసాచి ! ౪	ఎవరు ఇంద్రియములనన్నిటిని బాగుగ నిగ్రహించి ( స్వాధీనపఱచుకొని ) ఎల్లెడల సమభావముగలవారై , సమస్తప్రాణులకును హితమొనర్చుటయం దాసక్తిగలవారై , ఇట్టిదని నిర్దేశింప శక్యము కానిదియు , ఇంద్రియములకు గోచరము కానిదియు , చింతింపనలవి కానిదియు , నిర్వికారమైనదియు , చలింపనిదియు , నిత్యమైనదియు , అంతటను వ్యాపించియున్నదియునగు అక్షరపరబ్రహ్మమును ధ్యానించుచున్నారో , వారు నన్ను పొందుచున్నారు .
అ. క్లేశోऽధికతరస్తేషా మవ్యక్తాసక్తచేతసామ్|| అవ్యక్తా హి గతిర్దుఃఖం దేహవద్భిరవాప్యతే|| 12-5	తేటగీతి. నిర్గుణోపాస నిరతి యెంతేని దుఃఖ దాయకమ్మగుఁ గద దేహ ధారులకును , నింద్రియ మనమ్ము బుద్ధిపై కెగయు జ్ఞాన మార్గము గృహస్థులకుఁగడు దుర్గమమ్ము . ౫	అవ్యక్త ( నిర్గుణ ) పరబ్రహ్మమునం దాసక్తిగల మనస్సు గలవారికి ( బ్రహ్మమందు ) నిష్ఠను బొందుటలో సగుణోపాసకుల కంటె ప్రయాస చాల అధికముగ నుండును . ఏలయనిన , నిర్గుణోపాసనామార్గము దేహాభిమానము గలవారిచేత అతికష్టముగా పొందబడుచున్నది .
అ. యే తు సర్వాణి కర్మాణి మయి సంన్యస్య మత్పరః| అనన్యేనైవ యోగేన మాం ధ్యాయన్త ఉపాసతే|| 12-6 అ. తేషామహం సముద్ధర్తా మృత్యుసంసారసాగరాత్| భవామి నచిరాత్పార్థ ! మయ్యావేశితచేతసామ్|| 12-7	ఉత్పలమాల . నాకయి సర్వకర్మల ననారత మాచరణం బొనర్చుచున్ , నాకె ఫలంబు లర్పిత మొనర్చి , చరాచర భూతకోటి నా యాకృతులంచు , విశ్వమయు నంచు దలంచి , భజించువానినిన్ . వే కరుణించి కాచెదను , మృత్యు భవాబ్ధిఁ దరింపఁ జేయుచున్ . ౬ కందము . నాయందె మనము నుంచుము , నాయందే బుద్ధి నిలు , పనారతమును నీ చేయుపనుల ననుఁ జూడుమ , ఆయువుఁ దొలగంగ నన్నె యందెదు పార్ధా ! ౭	ఓ అర్జునా ! ఎవరు సమస్తకర్మలను నాయందు సమర్పించి , నన్నే పరమగతిగ దలంచినవారై , అనన్యచిత్తముతో నన్నే ధ్యానించుచు ఉపాసించుచున్నారో , నాయందు చిత్తమును జేర్చిన అట్టివారిని మృత్యురూపమగు ఈ సంసార సముద్రమునుండి నేను శీఘ్రముగ బాగుగ లేవదీయుచున్నాను .
అ. మయ్యేవ మన ఆధత్స్వ మయి బుద్ధిం నివేశయ| నివసిష్యసి మయ్యేవ అత ఊర్ధ్వం న సంశయః|| 12-8	కందము. నిరతిశయమ్ముగ నెప్పుడు స్ధిర చిత్తము కుదురు టెటులొ తెలియనిచో , నా సురుచిర మభ్యాస గతిన్ నెరప , సుయోగమ్ము నొంద నేర్తువు తుదకున్ . ౮	నాయందే మనస్సును స్థిరముగా నిలుపుము . నాయందే బుద్ధిని ప్రవేశపెట్టుము . పిమ్మట నాయందే నివసింతువు . సందేహము లేదు .
అ. అథ చిత్తం సమాధాతుం న శక్నోషి మయి స్థిరమ్| అభ్యాసయోగేన తతో మామిచ్ఛాప్తుం ధనఞ్జయ|| 12-9	ఆట వెలది . ఆచరించుటకును నభ్యాసయోగమ్ము నలవి కాదటన్న , నదియు వలదు ; సకల కర్మములను సలుపు నా ప్రీతికై , అవల సిద్ధి నొంద నవును పార్థ ! ౯	ఓ అర్జునా ! ఒకవేళ ఆ ప్రకారము మనస్సును నాయందు స్థిరముగనిలుపుటకు నీకు శక్తి లేనిచో అత్తఱి అభ్యాసయోగముచే నన్ను పొందుటకు ప్రయత్నింపుము . ( అభ్యాసముచే ఆ స్థితిని ఎట్లైన సాధింపుమని భావము ) .
అ. అభ్యాసేऽప్యసమర్థోऽసి మత్కర్మపరమో భవ| మదర్థమపి కర్మాణి కుర్వన్సిద్ధిమవాప్స్యసి|| 12-10	ఆట వెలది . అదియు నాచరింప నలవి కాదందువా , కర్మయోగ సరణిఁ గాంచుమయ్య ; సర్వ కర్మ ఫలము , నిర్వాహ ధాతనౌ నాకె ఫలము లర్పణమ్ముఁ జేసి . ౧౦	ఒకవేళ అభ్యాసము చేయుటయందును నీ వసమర్థుడవై తివేని నా సంబంధమైన కర్మలఁ జేయుటయం దాసక్తిగలవాడవు కమ్ము . అట్లు నాకొఱకు కర్మలను జేయుచున్ననుగూడ నీవు మోక్షసిద్ధిని బడయగలవు .
అ. అథైతదప్యశక్తోऽసి కర్తుం మద్యోగమాశ్రితః| సర్వకర్మఫలత్యాగం తతః కురు యతాత్మవాన్|| 12-11 అ. శ్రేయో హి జ్ఞానమభ్యాసాత్ జ్జ్ఞానాద్ధ్యానం విశిష్యతే ! | ధ్యానాత్కర్మఫలత్యాగ స్త్యాగాచ్ఛాన్తిరనన్తరమ్|| 12-12	తేటగీతి. జ్ఞాన మభ్యాస యోగమ్ము కంటె మెఱుగు ; ధ్యాన యోగమ్ము శ్రేయమ్ము జ్ఞానమునకు ; కర్మల ఫలమ్ము త్యజియింప ఘనతమమ్ము ; త్యాగియౌవాఁడె శాంతినిఁ దోగుచుండు . ౧౧	ఇక నన్ను గూర్చిన యోగము నవలంబించినవాడవై దీనినిగూడ నాచరించుటకు శక్తుడవు కానిచో అటుపిమ్మట నియమింపబడిన మనస్సు గలవాడవై సమస్త కర్మములయొక్క ఫలములను త్యజించివేయుము. ( వివేకముతో గూడని ) అభ్యాసము కంటె , ( శాస్త్రజన్య ) జ్ఞానము శ్రేష్ఠమైనదికదా ! ( శాస్త్రజన్య ) జ్ఞానముకంటె , ధ్యానము శ్రేష్ఠమగుచున్నది . ధ్యానము ( ధ్యానకాలమందు మాత్రము నిర్విషయముగనుండు మనస్థితి ) కంటె కర్మఫలమును విడచుట ( ప్రవృత్తియందును విషయదోషము లేకుండుట ) శ్రేష్ఠమై యున్నది . అట్టి కర్మఫల త్యాగముచే శీఘ్రముగ ( చిత్త ) శాంతి లభించుచున్నది .
అ. అద్వేష్టా సర్వభూతానాం మైత్రః కరుణ ఏవ చ| నిర్మమో నిరహఙ్కారః సమదుఃఖసుఖః క్షమీ|| 12-13 అ. సన్తుష్టః సతతం యోగీ యతాత్మా దృఢనిశ్చయః| మయ్యర్పితమనోబుద్ధి ర్యో మద్భక్తః స మే ప్రియః|| 12-14	ఉత్పలమాల . భూతచయమ్ము లన్నిట , ప్రపూర్ణ దయార్ద్ర హృదంతరమ్మునన్ , బ్రీతి యొనర్చు వాఁడును , లభించిన దానన దుష్టి నొందుచున్ , గాతర హంకృతుల్ విడిచి , కష్టసుఖమ్ముల , ద్వంద్వ భావముల్ , శీతువు చేత , నాతపముచేఁ జలియింపని వాఁడె ప్రీతుడౌ . ౧౨ చంపకమాల . సతతముఁ దుష్టిఁ జెంది , నను సంస్మరణం బొనరింపగన్ దృఢ వ్రత విజితేంద్రియుండయి , ధృవమ్మగు బుద్ధి మనోగతమ్ము ల ర్పిత మొనరించి , నిశ్చలతఁ బ్రీతి భజించెడు సంయమీంద్రుఁ , డ య్యతియె మదీయ భక్త గణమందుఁ గడింది ప్రియుండు ఫల్గునా ! ౧౩	సమస్త ప్రాణులయెడల ద్వేషము లేనివాడును , మైత్రి , కరుమ గలవాడును , అహంకారమమకారములు లేనివాడును , సుఖదుఃఖములందు సమభావముగలవాడును , ఓర్పుగలవాడును , ఎల్లప్పుడు సంతృప్తితో గూడియుండువాడును , యోగయుక్తుడును , మనస్సును స్వాధీనపఱచుకొనినవాడును , దృఢమైన నిశ్చయము గలవాడును , నాయందు సమర్పింపబడిన మనోబుద్ధులు గలవాడును , నాయందు భక్తిగలవాడును , ఎవడు కలడో , అతడు నాకు ఇష్టుడు .
అ. యస్మాన్నోద్విజతే లోకో లోకాన్నోద్విజతే చ యః| హర్షామర్షభయోద్వేగై ర్ముక్తో యః స చ మే ప్రియః|| 12-15	ఉత్పలమాల . లోకులకున్ భయమ్మెవఁడు లోఁ గొనకుండునొ , లోకులెవ్వరున్ వ్యాకుల మొంద రెవ్వని సమక్ష పరోక్షములందునన్ , భయో ద్రేక మసూయ తోసము మదిన్ దలపోసి చలింపకుండునో , నాకుఁ బ్రియుండతండగు ధనంజయ ! భక్తగణంబు లందఱన్ . ౧౪	ఎవని వలన ప్రపంచము ( జనులు ) భయమునుబొందదో , లోకమువలన ఎవడు భయమును బొందడో , ఎవడు సంతోషము , క్రోధము , భయము , మనోవ్యాకులత - మున్నగునవి లేకుండునో అట్టివాడు నాకు ఇష్టుడు .
అ. అనపేక్షః శుచిర్దక్ష ఉదాసీనో గతవ్యథః| సర్వారమ్భపరిత్యాగీ యో మద్భక్తః స మే ప్రియః|| 12-16	చంపకమాల . ఎవఁడు జితేంద్రియుండు , విషయేచ్ఛల నిస్పృహ భావమందునో , యెవఁడు శుచివ్రతా నిరతుఁ డెవ్వఁడు కార్యకలాప దక్షుఁడో , యెవఁడు తటస్థ మాత్ర పరి దృశ్యుఁడు మిత్రరిపు వ్రతంబుల , న్నెవఁడు ఫలాఫలమ్ములఁ ద్యజించునొ , వాఁడె ప్రియుండు ఫల్గునా ! ౧౫	కోరికలు లేనివాడును , బాహ్యాభ్యంతరశుద్ధి గలవాడును , కార్య సమర్థుడును , ( సమయస్ఫూర్తిగలవాడును ) తటస్థుడును , దిగులు ( దుఃఖము ) లేనివాడును , సమస్తకార్యములందు కర్తృత్వమును వదలినవాడును , ( లేక సమస్త కామ్యకర్మలను శాస్త్రనిషిద్ధ కర్మలను త్యజించినవాడును ) నాయందు భక్తి గలవాడును , ఎవడు కలడో , అతడు నాకు ఇష్టుడు .
అ. యో న హృష్యతి న ద్వేష్టి న శోచతి న కాఙ్క్షతి| శుభాశుభపరిత్యాగీ భక్తిమాన్యః స మే ప్రియః|| 12-17	కందము. శోకింపఁడు , కాంక్షింపఁడు , లేకున్నను రాకయున్న లేశమ్మైనన్ , జేకూర సంతసింపఁడు , నేకాకృతిఁ జూచు , శుభ శుభేతరమందున్ . ౧౬	ఎవడు సంతోషింపడో , ద్వేషింపడో , శోకమును బొందడో , ఎవడు శుభాశుభములను వదలినవాడో అట్టి భక్తుడు నాకు ఇష్టుడు .
అ. సమః శత్రౌ చ మిత్రే చ తథా మానాపమానయోః| శీతోష్ణసుఖదుఃఖేషు సమః సఙ్గవివర్జితః|| 12-18 అ. తుల్యనిన్దాస్తుతిర్మౌనీ సన్తుష్టో యేన కేనచిత్| అనికేతః స్థిరమతి ర్భక్తిమాన్మే ప్రియో నరః|| 12-19	కందము . సమముగ మిత్రుల , శత్రుల సమముగ మానావమాన సరణిన్ , శీతో ష్ణము , సుఖ దుఃఖమ్ములఁ దు ల్య మనం బూనెడు , విషయ పరాఙ్ముఁఖు డగుచున్ . ౧౭ కందము. నిందా స్తుతులకుఁ దుల్యం బంది , నిరావాసియై , ఫలాప్తికిఁ దృప్తిం జెందడు , మౌని వరుఁడె , నా డెందమునకు ప్రీతియౌ కడింది కిరీటీ ! ౧౮	శత్రువునందును , మిత్రునియందును , మానావమానములందును , శీతోష్ణ సుఖదుఃఖములందును , సమముగా నుండువాడును , దేనియందును సంగము ( ఆసక్తి , మనస్సంబంధము ) లేనివాడును , నిందాస్తుతులందు సమముగా నుండువాడును , మౌనముతో నుండువాడును , ( లేక మననశీలుడును ) , దేనిచేతనైనను ( దొరికిన దానితో ) తృప్తిని బొందువాడును , నిర్దిష్టమగు నివాస స్థానము లేనివాడును ( లేక గృహాదులం దాసక్తి లేనివాడును ) , నిశ్చయమగు బుద్ధిగలవాడును , భక్తితో గూడియుండువాడునగు మనుజుడు నాకు ఇష్టుడు .
అ. యే తు ధర్మ్యామృతమిదం యథోక్తం పర్యుపాసతే| శ్రద్దధానా మత్పరమా భక్తాస్తేऽతీవ మే ప్రియాః|| 12-20	కందము . ఎవ్వరు నన్నీవిధమున , మువ్వేళల శ్రద్ధతోడ ముమ్మర భక్తిన్ , నివ్వటిలఁ గొల్చువారలె , కవ్వడి ! ప్రియతములు భక్త గణముల నాకున్ . ౧౯	ఎవరైతే శ్రద్ధావంతులై , నన్నే పరమగతిగ నమ్మి ( నాయందాసక్తి గలవారై ) ఈ అమృతరూపమగు ( మోక్ష సాధనమైన ) ధర్మమును ( ఇప్పుడు ) చెప్పబడిన ప్రకారము అనుష్ఠించుదురో అట్టి భక్తులు నాకు మిక్కిలి ఇష్టులు .
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే శ్రీకృష్ణార్జునసంవాదే భక్తియోగో నామ ద్వాదశోऽధ్యాయః|| 12 ||	ఓం తత్ సత్ ఇట్లు శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీవిశ్వనాథ శాస్త్రిచే యనువదింపబడిన శ్రీ గీతామృత తరంగిణి యందు ష్రీ భక్తి యోగమను ద్వాదశ తరంగము సంపూర్ణము . శ్రీ కృష్ణ పరబ్రహ్మార్పణమస్తు .	ఇది ఉపనిషత్ప్రతిపాదకమును , బ్రహ్మవిద్యయు , యోగశాస్త్రమును , శ్రీ కృష్ణార్జున సంవాదమునగు శ్రీ భగవద్గీతలందు భక్తియోగమను పండ్రెండవ అధ్యాయము సంపూర్ణం . ఓమ్ తత్ సత్ .

విశ్వరూప సందర్శన యోగము

శ్రీమద్భగవద్గీతా (మూల శ్లోకములు)	శ్రీ గీతామృత తరంగిణి(తెలుగు పద్యములు) శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీవిశ్వనాథ శాస్త్రి (1948-1952)	గీతా మకరందము(తెలుగు తాత్పర్యము) శ్రీ విద్యాప్రకాశానందగిరి స్వామి, శ్రీ శుకబ్రహ్మాశ్రమము కాళహస్తి(1979)
అర్జున ఉవాచ| అనుష్టుప్. మదనుగ్రహాయ పరమం గుహ్యమధ్యాత్మసంజ్ఞితమ్| యత్త్వయోక్తం వచస్తేన మోహోऽయం విగతో మమ|| 11-1	అర్జును వాక్యము. కందము. నీ కరుణ వలన గోప్యము సాకల్యము గాఁగ వింటి , సందియ మెదియున్ లేకుండ , వివేకముఁ గని , చీకటి దుర్మోహమిపుడు చెదరె , ముకుందా ! ౧	అర్జునుడు చెప్పెను. ( శ్రీకృష్ణమూర్తీ ! ) నన్ననుగ్రహించుటకొఱకై , సర్వోత్తమమై , రహస్యమై , అధ్యాత్మమను పేరుగలదై నట్టి ఏ వాక్యమును ( బోధను ) నీవు చెప్పితివో , దానిచే నా అజ్ఞానము పూర్తిగ తొలగిపోయినది .
అనుష్టుప్. భవాప్యయౌ హి భూతానాం శ్రుతౌ విస్తరశో మయా| త్వత్తః కమలపత్రాక్ష ! మాహాత్మ్యమపి చావ్యయమ్|| 11-2	కందము. భూతోత్పత్తి లయంబుల రీతులు వినఁగలిగె , కృష్ణ ! కృపఁజూపుచు , నీ ఖ్యాతి మహోన్నతిఁ దెలియ వి భూతి వినం జెప్పినావు ; పుష్కలము హరీ ! ౨	ఏలయనగా కమలనేత్రుడవగు ఓ కృష్ణా ! నీవలన ప్రాణులయొక్క ఉత్పత్తి వినాశములగూర్చి , నీయొక్క మహాత్మ్యమును ( మహిమను ) గూర్చి సవిస్తరముగ వింటిని.
అ. ఏవమేతద్యథాత్థ త్వ మాత్మానం పరమేశ్వర| ద్రష్టుమిచ్ఛామి తే రూప మైశ్వరం పురుషోత్తమ|| 11-3	కందము. తేజ స్వరూపమును న వ్యాజకృపన్ దెలుప , నది యదార్థమటంచున్ బూజింతు , నీ స్వరూపము నేఁ జూడఁగ మనసు వుట్టె , నీరజనేత్రా ! ౩	ఓ పరమేశ్వరా నిన్ను గూర్చి నీవు చెప్పినదంతయు సరియేయని నేను విశ్వసించుచున్నాను. ఓ పురుషోత్తమా ! నీ యొక్క ఈశ్వరసంబంధమైన విశ్వరూపమును నేనిపుడు చూడదలంచుచున్నాను.
అ. మన్యసే యది తచ్ఛక్యం మయా ద్రష్టుమితి ప్రభో| యోగేశ్వర తతో మే త్వం దర్శయాత్మానమవ్యయమ్|| 11-4	తేటగీతి. అవ్యయంబగు నీరూప మఱయనాకు శక్యమని తలంతువ యేని , సారసాక్ష ! చూపు మియ్యెడ నీ దివ్యరూప మెల్ల , నఱసి ముదమంద , యోగీశ్వరా ! ముకుంద ! ౪	ప్రభూ ! ఆ నీ స్వరూపమును జూచుటకు నాకు సాధ్యమగునని నీవు తలంతువేని , ఓ యోగీశ్వరా ! నాశరహితమైన ఆ నీ (విశ్వ ) రూపమును ఇక నాకు జూపుము.
శ్రీభగవానువాచ| అ. పశ్య మే పార్థ ! రూపాణి శతశోऽథ సహస్రశః| నానావిధాని దివ్యాని నానావర్ణాకృతీని చ|| 11-5	శ్రీ భగవానుల వాక్యము. కందము. వందల కొలదులు , మఱి పది వందల కొలదులు గలట్టి వర్ణంబులతో చందము లనేక సంఖ్యను గందువె , నాయందు నిందుఁగల రూపంబుల్ . ౫	శ్రీ భగవానుడు చెప్పుచున్నాడు. ఓ అర్జునా ! అనేక విధములుగనున్నవియు , అలౌకికములై నవియు , వివిధ వర్ణములు ఆకారములు కలవియు , అసంఖ్యాకములుగ వర్తించునవియునగు నాయొక్క రూపములను గాంచుము .
అ. పశ్యాదిత్యాన్వసూన్రుద్రా నశ్వినౌ మరుతస్తథా| బహూన్యదృష్టపూర్వాణి పశ్యాశ్చర్యాణి భారత|| 11-6	కందము. ఆదిత్యుల , వసురుద్రుల , నాది భిషగ్వరుల , మారుతాళినిఁ గనుమా ! నా దివ్య రూపముం గన రా దేరికి , బహు విచిత్ర రాసి , కిరీటీ ! ౬	ఓ అర్జునా 1 సూర్యులను, వసువులను , రుద్రులను , అశ్వినీ దేవతలను , మరుత్తులను చూడుము . అట్లే ఇదివఱ కెన్నడును నీవు చూడని పెక్కు ఆశ్చర్యములను గాంచుము.
అ. ఇహైకస్థం జగత్కృత్స్నం పశ్యాద్య సచరాచరమ్| మమ దేహే గుడాకేశ యచ్చాన్యద్ ద్రష్టుమిచ్ఛసి|| 11-7	కందము. ప్రకృతి చరాచర జగతిని , నకలంకము వివిధమౌ పదార్థచయము , మా మక దేహంబున నొకయెడఁ బ్రకటితమౌఁ జూడుమా ! పరంతప ! యిచటన్ . ౭	ఓ అర్జునా ! ఈ సమస్త చరాచర ప్రపంచమును , ఇంకను దేనిదేనిని జూడదలంచుచున్నావో దానిని ఈ నాశరీరమందు ( అవయవమువలె ) ఒకచోటనున్న దానినిగా ఇపుడు చూడుము.
అ. న తు మాం శక్యసే ద్రష్టు మనేనైవ స్వచక్షుషా| దివ్యం దదామి తే చక్షుః పశ్య మే యోగమైశ్వరమ్|| 11-8	ఉత్పలమాల. ప్రాకృత చక్షులన్ గనఁగరాదు కిరీటి ! మదీయమైన ది వ్యాకృతిఁ జూడగా ; ముదము నందెద వన్నచొ , దివ్య చక్షులన్ నే కృపనిత్తు నీకు , మహనీయపు యోగ మహత్త్వమెల్ల , నా నాకృతి విశ్వరూపము గనంబడఁ జేతు , నదృష్టపూర్వమున్ . ౮	ఈ నీ మాంసమయ నేత్రములతో నీవు నా విశ్వరూపమును గాంచజాలవు . కావున దివ్యదృష్టిని ( జ్ఞాన నేత్రమును ) నీకు ప్రసాదించుచున్నాను. దానిచే ఈశ్వరసంబంధమైన నా యోగమహిమను జూడుము.
సఞ్జయ ఉవాచ| అ. ఏవముక్త్వా తతో రాజన్ మహాయోగేశ్వరో హరిః| దర్శయామాస పార్థాయ ! పరమం రూపమైశ్వరమ్|| 11-9	సంజయుని వాక్యము. ఆటవెలది. అటుల యోగీశ్వరుండు శ్రీహరి వచించి , పార్థుఁ గృపఁ జూచి , దివ్య స్వరూప దర్శన మొసంగెఁ గురురాజ ! ధన్యుడతఁడు , వ్యాస భగవానుఁ గృపఁ గొంత నఱయగంటి ! ౯	సంజయుడు చెప్పెను. ఓ ధృతరాష్ట్రమహారాజా ! మహాయోగేశ్వరుడగు శ్రీకృష్ణ పరమాత్మ ఈ ప్రకారముగ వచించి తదుపరి సర్వోత్తమమైన ఈశ్వరసంబంధమగు ( విశ్వ ) రూపమును అర్జునునకు జూపెను.
అ. అనేకవక్త్రనయన మనేకాద్భుతదర్శనమ్| అనేకదివ్యాభరణం దివ్యానేకోద్యతాయుధమ్|| 11-10 అ. దివ్యమాల్యామ్బరధరం దివ్యగన్ధానులేపనమ్| సర్వాశ్చర్యమయం దేవ మనన్తం విశ్వతోముఖమ్|| 11-11	ఉత్పలమాల. వేనకు వేలు నేత్రములు , వేలు ముఖంబులు నద్భుతంబు , నా నా నవచిత్రములు , నాయుధ పంక్తులు , దివ్యభూషలున్ , సూన వితాన మాల్యములు , శోభిత దివ్య నవాంబరంబులున్ , మేని సుగంధ లేపన సమృద్ధములున్ , స్వవికాసతేజముల్ . ౧౦ కందము. వింతలకుఁ దావలంబై , యంతునుఁ బొంతేమి లే , కనంతమ్మై , యా శాంతముల నధిగమించె , న నంతుడు శ్రీహరియె తానెయై యెల్లెడలన్ . ౧౧	( అత్తఱి ) పెక్కుముఖములు , నేత్రములు గలదియు , అనేకములగు అద్భుత విషయములను జూపునదియు , దివ్యములైన పెక్కు ఆభరణములతో గూడినదియు , ఎత్తబడియున్న అనేక దివ్యాయుధములు గలదియు , దివ్యములైన పుష్పమాలికలను వస్త్రములను ధరించినదియు , దివ్యమగు గంధపూతతో గూడియున్నదియు , అనేక ఆశ్చర్యములతో నిండియున్నదియు , ప్రకాశమాన మైనదియు , అంతము లేనిదియు , ఎల్లెడల ముఖములు గలదియు నగు తన విశ్వరూపమును భగవాను డర్జునునకు జూపెను.
అ. దివి సూర్యసహస్రస్య భవేద్యుగపదుత్థితా| యది భాః సదృశీ సా స్యా ద్భాసస్తస్య మహాత్మనః|| 11-12	కందము. రవి కోటి యొక్క పరి దివి గవసి , ప్రభాసింపఁ గల యఖండ ద్యుతి , యా దవు దవుల సరి సమానం బవునని చెప్పంగవచ్చు , నా తేజముతోన్ .౧౨	ఆకాశమందు వేలకొలది సూర్యులయొక్క కాంతి ఒక్కసారి బయలుదేరినచో ఎంత కాంతి యుండునో అది ఆ మహాత్మునియొక్క కాంతికి బోలియున్నది.
అ. తత్రైకస్థం జగత్కృత్స్నం ప్రవిభక్తమనేకధా| అపశ్యద్దేవదేవస్య శరీరే పాణ్డవస్తదా|| 11-13	తేటగీతి. అపుడు పార్థుఁడు చూచె , నా హరి శరీర మందుఁ బలు విధంబులు భిన్నమౌ చరా చ ర ప్రకరముల నొక చోట , రాశియౌచుఁ గృష్ణభగవానునందు నేకీకృతముగ . ౧౩	అప్పు డర్జునుడు నానా విధములుగ విభజింపబడియున్న సమస్తజగత్తును దేవదేవుడగు శ్రీకృష్ణభగవానునియోక్క శరీరమున ( అవయవమువలె ) ఒక్కచోట నున్నదానినిగ చూచెను.
అ. తతః స విస్మయావిష్టో హృష్టరోమా ధనఞ్జయః| ప్రణమ్య శిరసా దేవం కృతాఞ్జలిరభాషత|| 11-14	కందము. కలితోన్నత రూపముఁ గని , పులకాంకిత దేహుఁడై , ప్రమోదంబున దో సిలియొగ్గి , శిరము వంచియుఁ , బలికె నరుఁడు హరినిఁ గూర్చి బహుభావములన్ . ౧౪	అటుపిమ్మట ఆ యర్జునుడు ఆశ్చర్యముతో గూడినవాడును , గగుర్పాటు కలవాడును అయి విశ్వరూపమును ధరించిన భగవానునకు శిరస్సుచే నమస్కరించి చేతులు జోడించుకొని ( ఈ ప్రకారముగ ) పలికెను.
అర్జున ఉవాచ| ఉపజాతి. పశ్యామి దేవాంస్తవ దేవ దేహే సర్వాంస్తథా భూతవిశేషసఙ్ఘాన్| బ్రహ్మాణమీశం కమలాసనస్థ- మృషీంశ్చ సర్వానురగాంశ్చ దివ్యాన్|| 11-15	అర్జును వాక్యము. ఉత్పలమాల. దేవ మహానుభావ ! భవదీయ శరీరమునందుఁ గంటి , నే దేవతలన్ , సమస్త జగతీతల భూత చయమ్ములన్ , అహి ప్రావృత సంకులమ్ము , పృథులాబ్జమునం దల బ్రహ్మదేవునిన్ , ఏవొ , మరేవొ , లెక్కకుగ మించిన వన్నియు కానుపించెడున్ . ౧౫	దేవా ! నీ శరీరమందు సమస్త దేవతలను , అట్లే చరాచర ప్రాణికోట్ల సమూహములను , కమలాసనుడైన సృష్టికర్త యగు బ్రహ్మదేవుని , సమస్త ఋషులను , దివ్యములగు సర్పములను చూచుచున్నాను.
ఉపజాతి. అనేకబాహూదరవక్త్రనేత్రం పశ్యామి త్వాం సర్వతోऽనన్తరూపమ్| నాన్తం న మధ్యం న పునస్తవాదిం పశ్యామి విశ్వేశ్వర విశ్వరూప|| 11-16	ఉత్పలమాల. లెక్కకుమించు బాహువులు , లెక్కకు నందకనుండు నేత్రముల్ పెక్కు మహోదరంబులును , లెక్కిడరాని ముఖంబులుండి , యే దిక్కులఁ జూడ నీవయి , తుదిన్ మొదలున్ గనరాకయున్న , నీ యక్కజమైన రూపము మహాద్భుత దృశ్య , మనంత మయ్యెడున్. ౧౬	ప్రపంచమునకు అధిపతి యైనవాడా ! జగద్రూపుడా ! నిన్ను సర్వత్ర అనేక హస్తములు , ఉదరములు , ముఖములు , నేత్రములు గలవానినిగను అనంతరూపునిగను నేను చూచుచున్నాను . మఱియు నీయొక్క మొదలుగాని , మధ్యముగాని , తుదనుగాని నేను గాంచలేకున్నాను .
ఉపజాతి. కిరీటినం గదినం చక్రిణం చ తేజోరాశిం సర్వతో దీప్తిమన్తమ్| పశ్యామి త్వాం దుర్నిరీక్ష్యం సమన్తాద్ దీప్తానలార్కద్యుతిమప్రమేయమ్|| 11-17	చంపకమాల. గదలు, కిరీటచక్రములు , కౌస్తుభదివ్య విభూషణ ద్యుతుల్ , గదసి మహానలార్క రుచిర ప్రతిభాసము లా దిగంతముల్ , చదల కనంతమై చెదరె , శక్యముఁగా దెఱుగంగ నిన్ను బె ట్టిదము త్వదీయ రూప మెవఁడేనియుఁ గానగ దుర్ని రీక్ష్యమౌ . ౧౭	నిన్ను ఎల్లెడలను కిరీటము గలవానినిగను , గదను ధరించినవానినిగను , చక్రమును బూనినవానినిగను , కాంతిపుంజముగను , అంతటను ప్రకాశించువానినిగను , జ్వలించు అగ్ని , సూర్యులవంటి కాంతిగలవానినిగను , అపరిఛిన్నునిగను , ( పరిమితి లేనివానినిగను ) చూచుచున్నాను .
ఉపేంద్రవజ్ర. త్వమక్షరం పరమం వేదితవ్యం త్వమస్య విశ్వస్య పరం నిధానమ్| త్వమవ్యయః శాశ్వతధర్మగోప్తా సనాతనస్త్వం పురుషో మతో మే|| 11-18	సీసము. వేదితవ్యంబీవె , వేదాంతమును నీవె ;        పరమపురుషుఁడీవె , బ్రహ్మ వీవె ; అఖిల జగంబుల కాధారమును నీవె ;        అక్షరుండవ్యయుం డగుదు వీవె ; దుష్టశిక్షణఁ జేసి , శిష్టరక్షణఁ జేయు        శాశ్వత ధర్మ రక్షకుఁడ వీవె ; నాశన రహిత సనాతనుండవు నీవె ;        పరమ దివ్య పురాణ పురుషుఁ డీవె ; తేటగీతి. నిన్నుఁ దెలుపఁగ మాటలు నేరవెవ్వి ; నీవు పరమాత్మ వంచని నేఁ దలంతు ; పరమ పురుష ! పరంధామ ! పతిత పావ నా ! పరేశ ! దివ్య ప్రభావా 1 పరాత్మ ! ౧౮	నీవు తెలియదగిన సర్వోత్తమ అక్షరపరబ్రహ్మవు . నీవీజగత్తునకంతటికి గొప్ప ఆధారభూతుడవు . నీవు నాశరహితుడవు . శాశ్వతములగు ధర్మములను కాపాడువాడవు . నీవు పురాణపురుషుడవు - అని నా అభిప్రాయము .
ఉపజాతి. అనాదిమధ్యాన్తమనన్తవీర్య- మనన్తబాహుం శశిసూర్యనేత్రమ్| పశ్యామి త్వాం దీప్తహుతాశవక్త్రం స్వతేజసా విశ్వమిదం తపన్తమ్|| 11-19	ఉత్పలమాల. ఈవె యనాది మధ్యలయుఁ డీవె , యనంత పరాక్రముండవౌ దీవె , యనంత బాహుఁడవు నీవె , హుతాశన వక్త్ర దీప్తుఁడౌ దీవె , శశి ప్రభాకర సదృగ్ద్వయ భూరి కళాప్రపూర్ణుఁడౌ దీవె , స్వతేజమున్ భువి తపింపగఁ జేయుటఁ గంటి శ్రీహరీ ! ౧౯	ఆదిమధ్యాన్తరహితునిగను , అపరిమిత సామర్ధ్యముగలవానినిగను , అనేక హస్తములుగలవానినిగను , చంద్రసూర్యులు నేత్రములుగ గలవానినిగను , ప్రజ్వలించు అగ్నిహోత్రునివంటి ముఖముగలవానినిగను , స్వకీయ తేజస్సుచే ఈ ప్రపంచమును తపింప జేయుచున్నవానినిగను నిన్ను చూచుచున్నాను .
ఇంద్రవజ్ర. ద్యావాపృథివ్యోరిదమన్తరం హి వ్యాప్తం త్వయైకేన దిశశ్చ సర్వాః| దృష్ట్వాద్భుతం రూపముగ్రం తవేదం లోకత్రయం ప్రవ్యథితం మహాత్మన్|| 11-20	ఉత్పలమాల. ఆకసమున్ , జగంబును , దిగంతములన్నియు నొక్కరుండ వీ యాకృతితో గ్రసించిన భయంకర మద్భుతమైన దృశ్యముల్ వీకడగించి , భీతి గొలిపెన్ , నినుఁ జూడగ దుర్నిరీక్ష్యమౌ , లోకములెల్ల బెగ్గిలి విలోలతగా వివశమ్ములై హరీ ! ౨౦	ఓ మహాత్మా ! భూమ్యాకాశములయొక్క ఈమధ్యప్రదేశమంతయును దిక్కులన్నియును నీయొక్కనిచేతనే వ్యాపింపబడియున్నవిగదా . మఱియు భయంకరమైనదియు , ఆశ్చర్యకరమైనదియు నగు నీ యీ రూపమును జూచి ముల్లోకములున్ను మిగుల భీతిని బొందియున్నవి .
ఉపజాతి. అమీ హి త్వాం సురసఙ్ఘా విశన్తి కేచిద్భీతాః ప్రాఞ్జలయో గృణన్తి| స్వస్తీత్యుక్త్వా మహర్షిసిద్ధసఙ్ఘాః స్తువన్తి త్వాం స్తుతిభిః పుష్కలాభిః|| 11-21	చంపకమాల. సురలు త్వదీయ దేహమును జొచ్చుచుఁ గొందఱు భీతి బొందుచున్ , గరములు మోడ్చి ప్రస్తుతు లొనర్తురు ; సిద్ధులు నా మహర్షులున్ వరుసను స్వస్తిఁ జెప్పెదరు , వర్ణన సేయుచు నీ విభూతి వి స్తరణ విశేష సంపదల , సన్నుతిఁ జేయుచుఁ బుష్కలంబుగాన్ . ౨౧	ఈ దేవతాసమూహములు నీయందు ప్రవేశించుచున్నవి ( మఱి ) కొందఱు భీతిల్లి చేతులు జోడించుకొని ( నిన్ను ) స్తుతించుచున్నారు . మహర్షులయొక్కయు , సిద్ధులయొక్కయు సమూహములు ( లోకమునకు ) క్షేమమగుగాక ! యని పలికి సంపూర్ణములగు స్తోత్రములచేత నిన్ను పొగడుచున్నారు .
ఇంద్రవజ్ర. రుద్రాదిత్యా వసవో యే చ సాధ్యా విశ్వేऽశ్వినౌ మరుతశ్చోష్మపాశ్చ| గన్ధర్వయక్షాసురసిద్ధసఙ్ఘా వీక్షన్తే త్వాం విస్మితాశ్చైవ సర్వే|| 11-22	తేటగీతి. వసువు , లాదిత్య , విశ్వదేవతలు , రుద్రు , లసుర , గంధర్వ , సాధ్యు , లాయక్ష , సిద్ధు , లశ్వినీ దేవతలు , పిత , లనిల గణము లందఱును విస్మితమున నిన్ గందురు హరి ! ౨౨	రుద్రులును , సూర్యులును , వసువులును , సాధ్యులును , విశ్వేదేవతలును , అశ్వినీ దేవతలును , గంధర్వులయొక్కయు , యక్షులయొక్కయు , అసురుల యొక్కయు , సిద్ధులయొక్కయు సంఘములును , వీరందఱును ఆశ్చర్య చకితులై నిన్ను చూచుచున్నారు .
ఉపజాతి. రూపం మహత్తే బహువక్త్రనేత్రం మహాబాహో బహుబాహూరుపాదమ్| బహూదరం బహుదంష్ట్రాకరాలం దృష్ట్వా లోకాః ప్రవ్యథితాస్తథాహమ్|| 11-23	కందము. నానా ముఖములు , చక్షులు , నానా బాహూరు పాద నానోదరమై , నానా దంష్ట్రా కరాళ మౌ , నీరూపమ్ము కడు భయానక మయ్యెన్ . ౨౩	గొప్ప భుజములుగల ఓకృష్ణా ! అనేక ముఖములు . నేత్రములు గలిగినట్టియు అనేకములగు హస్తములు , తొడలు , పాదములు , గలిగినట్టియు , పెక్కు కడుపులు గల్గియున్నట్టియు , అనేకములైన కోఱలచే భయంకరమైనట్టియు , నీయొక్క గొప్పరూపమును జూచి జనులందఱును మిగుల భయపడుచున్నారు . నేనున్ను అట్లే భయపడుచున్నాను .
ఉపజాతి. నభఃస్పృశం దీప్తమనేకవర్ణం వ్యాత్తాననం దీప్తవిశాలనేత్రమ్| దృష్ట్వా హి త్వాం ప్రవ్యథితాన్తరాత్మా ధృతిం న విన్దామి శమం చ విష్ణో|| 11-24	కందము. భీకరము , భయానక , మీ యాకృతి భువనములకున్ భయాస్పద మగుచున్ , వ్యాకులము నొందఁ దొడఁగెను , నాకును నొడ లడఁచుచున్ వణంకె , ముకుందా ! ౨౪	ఓ విష్ణుమూర్తీ ! ఆకాశమును తాకుచున్నవాడవును , ప్రకాశించుచున్నవాడవును , పెక్కు రంగులు గలవాడవును , తెఱవబడిన నోరులు గలవాడవును , జ్వలించుచున్న విశాలములైన నేత్రములు గలవాడవునునగు నిన్ను జూచి మిగుల భీతిల్లిన మనస్సు గలవాడనై ధైర్యమును , శాన్తిని నేను పొందజాలకున్నాను .
ఉపజాతి. దంష్ట్రాకరాలాని చ తే ముఖాని దృష్ట్వైవ కాలానలసన్నిభాని| దిశో న జానే న లభే చ శర్మ ప్రసీద దేవేశ జగన్నివాస|| 11-25	తేటగీతి. నభము స్పృశియించు వ్యాత్తాననంబు తోడ , ప్రజ్వలితమైన దీర్ఘ నేత్రములతోడ , వర్ణము లనేకమైన రూపమునుఁ గాంచి , ధృతి శమమ్ములుఁ గోలుపోయితి ముకుంద ! ౨౫	కోరలచే భయంకరము లైనవియు , ప్రళయాగ్నినిబోలినవియునగు నీముఖములను జూచి , నేను దిగ్భ్రమజెందియున్నాను . సుఖమునుగూడపొందకయేయున్నాను . కావున ఓ దేవదేవా ! జగదాశ్రయా ! ప్రసన్నుడవగుము ( నన్ననుగ్రహింపుము ) .
ఉపజాతి. అమీ చ త్వాం ధృతరాష్ట్రస్య పుత్రాః సర్వే సహైవావనిపాలసఙ్ఘైః| భీష్మో ద్రోణః సూతపుత్రస్తథాసౌ సహాస్మదీయైరపి యోధముఖ్యైః|| 11-26 ఇంద్రవజ్ర. వక్త్రాణి తే త్వరమాణా విశన్తి దంష్ట్రాకరాలాని భయానకాని| కేచిద్విలగ్నా దశనాన్తరేషు సన్దృశ్యన్తే చూర్ణితైరుత్తమాఙ్గైః|| 11-27	ఉత్పలమాల. అనిశితమ్ములైన వికృతాకృత దంష్ట్ర పరీతకాల దా వానల దీప్తమౌ ముఖచయమ్ములఁ జూచి , భయమ్ముఁ దోచి , నా మేను వడంకుచున్నయది ; మేకొనలేను సుఖంబు నింతయున్ , భూనభముల్ దిగంతములఁ బొల్పు కనంబడకున్నదో , హరీ ! ౨౬ మత్తేభము. అదె కౌరవ్యులు , భీష్ముడున్ , గురుఁడు , నంగాధీశుఁ డా , సూతుఁడ ల్లదె , సర్వాంగ బలంబులన్ గలుగు యోధాగ్రేసరుల్ దత్తరం బొదవన్ , గొందఱు నీ ముఖంబులను నోహో మాయగా జొచ్చి చ చ్చెద ; రాదంతములన్ దగుల్కొనుచుఁ , దచ్ఛీర్షములుం జూర్ణ మై . ౨౭	ఈ ధృతరాష్ట్రుని కొమారులందఱును , భీష్ముడును , ద్రోణుడును , కర్ణుడును , వారి సేనయందలి సమస్త రాజసమూహములును , అట్లే మనసేనయందలి సైనిక ప్రముఖులును , నిన్ను త్వరితముగ జేరుచున్నవారై కోరలచే భయంకరములుగ నున్నట్టి నీ నోళ్ళయందు ప్రవేశించుచున్నాను . ( వారిలో ) కొందఱు నీ పండ్లసందులయందు చిక్కుకొనినవారై పొడుముచేయబడిన శిరస్సులతో కనుపించుచున్నారు.
ఉపెంద్రవజ్ర. యథా నదీనాం బహవోऽమ్బువేగాః సముద్రమేవాభిముఖా ద్రవన్తి| తథా తవామీ నరలోకవీరా విశన్తి వక్త్రాణ్యభివిజ్వలన్తి|| 11-28 ఉపేంద్రవజ్ర. యథా ప్రదీప్తం జ్వలనం పతఙ్గా విశన్తి నాశాయ సమృద్ధవేగాః| తథైవ నాశాయ విశన్తి లోకాస్- తవాపి వక్త్రాణి సమృద్ధవేగాః|| 11-29	ఉత్పలమాల. వేగ మహార్భటుల్ సెలగ , వేనకువేలు నదీ నదమ్ములున్ సాగరమందు డిందెడి వెసన్ , జ్వలితానల కీలలన్ మహో ద్వేగ పతంగ రాశుల గతిన్ భవదీయ ముఖాగ్నులం బడం గాఁ గమకింతు రెల్లరును , నాశన మందగ సర్వ వీరులున్ .౨౮	ఏ ప్రకారము అనేక నదీప్రవాహములు సముద్రాభిముఖములై ప్రవహించుచు అందుప్రవేశించుచున్నవో , ఆప్రకారమే ఈమనుష్యలోకమందలి వీరులు ( రాజులు ) లెస్సగ జ్వలించుచున్న నీ నోళ్ళయందు ప్రవేశించుచున్నారు . ఏప్రకారము మిడతలు వినాశము కొఱకు మిక్కిలి వేగముతో గూడినవై బాగుగ మండుచున్న అగ్నియందు ప్రవేశించుచున్నవో ఆ ప్రకారమే జనులున్ను మిగులవేగముతో గూడినవారై నాశము కొఱకు నీ నోళ్ళయందు ప్రవేశించుచున్నారు .
ఇంద్రవజ్ర. లేలిహ్యసే గ్రసమానః సమన్తాల్- లోకాన్సమగ్రాన్వదనైర్జ్వలద్భిః| తేజోభిరాపూర్య జగత్సమగ్రం భాసస్తవోగ్రాః ప్రతపన్తి విష్ణో|| 11-30	తేటగీతి. జ్వలిత వదనాగ్ని కీలల జగము నెల్ల నింపి , దిక్కుల నాకి , గ్రసింపుచుంటి , అనల కాంతిచ్ఛటల్ జగం బాక్రమించి , పరితపింపఁగఁ జేసెడుఁ బరమపురుష ! ౨౯	ఓ విష్ణుమూర్తీ ! మండుచున్న నీయొక్క నోళ్ళచే జనులందఱిని అంతటను మ్రింగుచున్న వాడవై ఆస్వాదించుచున్నావు . నీ యొక్క భయంకరములైన కాంతులు తమ తేజస్సులచేత జగత్తునంతను వ్యాపించి మిగుల తపింప జేయుచున్నవి .
ఉపజాతి. ఆఖ్యాహి మే కో భవానుగ్రరూపో నమోऽస్తు తే దేవవర ప్రసీద| విజ్ఞాతుమిచ్ఛామి భవన్తమాద్యం న హి ప్రజానామి తవ ప్రవృత్తిమ్|| 11-31	తేటగీతి. ఓ మహాప్రభూ ! దేవ మహోగ్రరూప ! నీ యుదంతమ్ము , సర్వంబు , నెఱుఁగఁ దలతుఁ గృపఁ దలంచి , చెప్పుమ , నమస్కృతులు నీకు ; నీ వెవండవు ? ఎట్టిది నీ ప్రవృత్తి ? ౩౦	దేవోత్తమా ! భయంకరాకారముగల నీ వెవడవో నాకు చెప్పుము . ఏలయనగా - నీ ప్రవృత్తిని ఎఱుంగకున్నాను . కనుక ఆదిపురుషుడవగు నిన్నుగూర్చి తెలిసికొన గోరుచున్నాను . నీకు నమస్కారము . నన్ననుగ్రహింపుము .
శ్రీభగవానువాచ| ఉపజాతి. కాలోऽస్మి లోకక్షయకృత్ప్రవృద్ధో లోకాన్సమాహర్తుమిహ ప్రవృత్తః| ఋతేऽపి త్వాం న భవిష్యన్తి సర్వే యేऽవస్థితాః ప్రత్యనీకేషు యోధాః|| 11-32	శ్రీ భగవానుల వాక్యము. ఉత్పలమాల. కాలుఁడ నేను , లోకములఁ గాల్చి , హరింప దలంతు , నేడు ప్రా ల్మాలిరి ; శత్రువీరులు సమాప్తము నేటికి , సుంతయైన నీ కేలుఁ గదల్చకుండ , పరికించిన సందియమిందు లేదు , నే నీ లయకృత్యము , న్నెఱపు టెంతయు నిశ్చయ మిద్ది యర్జునా ! ౩౧	శ్రీ భగవంతుడు చెప్పెను . ( నేను ) లోకసంహారకుడనై విజృంభించిన కాలుడను అయియున్నాను . ప్రాణులను సంహరించు నిమిత్త మీ ప్రపంచమున ప్రవర్తించుచున్నాను . ప్రతిపక్షసైన్యమునందుగల వీరులు నీవు లేకపోయినను ( యుద్ధము చేయకున్నను ) జీవించియుండరు ( మృతినొందక తప్పరు ) .
ఉపజాతి. తస్మాత్త్వముత్తిష్ఠ యశో లభస్వ జిత్వా శత్రూన్ భుఙ్క్ష్వ రాజ్యం సమృద్ధమ్| మయైవైతే నిహతాః పూర్వమేవ నిమిత్తమాత్రం భవ సవ్యసాచిన్|| 11-33	ఉత్పలమాల. కావున లెమ్మికన్ , రిపులఁ గాలనుఁ గ్రుమ్మి , యశమ్ము రాజ్య ల క్ష్మీ విభవమ్ముఁ దోగుచు , సుఖింపుము ; వీరుల , శత్రులన్ , గత గ్రీవులఁ గాగ మున్నె యొనరించితి , సందియ మొందఁ బోకుమా ! నీవు నిమిత్త మాత్రమయి నిల్చి , రణం బొనరింపు , మర్జునా ! ౩౨	కాబట్టి నీవు లెమ్ము . శత్రువులను జయించి కీర్తిని బడయుము . పరిపూర్ణమగు ( నిష్కళంకమగు ) రాజ్యము ననుభవింపుము . వీరందఱును ఇదివరకే నా చేతనే చంపబడిరి . కావున ఓ అర్జునా ! నీవు నిమిత్తమాత్రముగ నుండుము .
ఉపజాతి. ద్రోణం చ భీష్మం చ జయద్రథం చ కర్ణం తథాన్యానపి యోధవీరాన్| మయా హతాంస్త్వం జహి మా వ్యథిష్ఠా యుధ్యస్వ జేతాసి రణే సపత్నాన్|| 11-34	ఉత్పలమాల. ద్రోణుడు , భీష్మకర్ణులు , విరోధి జయద్రథు , లాది శత్రు సే నా నివహమ్ములన్ గలుగు నాయకు లెల్లరు ; పూర్వమే గత ప్రాణులు నాకతంబున , పరంతప ! భీతిల నేల , నీవనిన్ బూనుము , సవ్యసాచి ! జయముం గొనలెమ్ము , నిమిత్తమాత్రమై . ౩౩	నాచేత ( ఇదివఱకే ) చంపబడిన ద్రోణాచార్యుని , భీష్మాచార్యుని , జయద్రథుని , కర్ణుని అట్లే ఇతర యుద్ధవీరులనుగూడ నీవు చంపుము . భయపడకుము . యుద్ధముచేయుము . శత్రువులను గెలువగలవు .
.సఞ్జయ ఉవాచ| విపరీతపూర్వ. ఏతచ్ఛ్రుత్వా వచనం కేశవస్య కృతాఞ్జలిర్వేపమానః కిరీటీ| నమస్కృత్వా భూయ ఏవాహ కృష్ణం సగద్గదం భీతభీతః ప్రణమ్య|| 11-35	సంజయు వాక్యము. తేటగీతి. కేశవుని పల్కు లాలించి , క్రీడి మిగులఁ గంపితుండయి , డగ్గదికంబుఁ దోప , ప్రణతు లొనరించి , భీతిని వణకుచుండి, పలికె నిట్టుల హరికి , నంజలి ఘటించి. ౩౪	సంజయుడు చెప్పెను. అర్జునుడు శ్రీ కృష్ణమూర్తియొక్క ఈ వాక్యములను విని వణకుచున్నవాడై చేతులు జోడించుకొని శ్రీకృష్ణునకు నమస్కరించి మిగుల భయపడినవాడగుచు వినమ్రుడై గద్గద స్వరముతో నిట్లు పలికెను .
అర్జున ఉవాచ| ఉపజాతి. స్థానే హృషీకేశ తవ ప్రకీర్త్యా జగత్ప్రహృష్యత్యనురజ్యతే చ| రక్షాంసి భీతాని దిశో ద్రవన్తి సర్వే నమస్యన్తి చ సిద్ధసఙ్ఘాః|| 11-36	అర్జును వాక్యము. తేటగీతి. ఓ హృషీ కేశ ! భువి ముదమొందె నేడు ; ప్రీతి నొందెడు నీ కీర్తి విభవమునకు ; రక్కసులు పాఱి రేదిక్కొ పిక్కబలిమి , ప్రణతు లొనరింతు , రా సిద్ధగణము లెల్ల . ౩౫	అర్జునుడు చెప్పెను. ఓ శ్రీకృష్ణా నీయొక్క నామము నుచ్చరించుట చేతను , మాహాత్మ్యమును లెస్సగ కొనియాడుట చేతను లోకము మిగుల సంతోషించుచున్నది . మిక్కిలి ప్రీతిఁ బొందుచున్నది .( నిన్ను జూచి ) రాక్షసులు భయపడినవారై దిగంతములకు పరుగిడుచున్నారు .సిద్ధుల సమూహములన్నియు నీకు నమస్కరించుచున్నవి .ఇవి యన్నియు నీ మహిమకు తగియే యున్నవి .
విపరీతపూర్వ. కస్మాచ్చ తే న నమేరన్మహాత్మన్ గరీయసే బ్రహ్మణోऽప్యాదికర్త్రే| అనన్త దేవేశ జగన్నివాస త్వమక్షరం సదసత్తత్పరం యత్|| 11-37	తేటగీతి. ఆది దేవుండ వీవె బ్రహ్మాదులకును , నెవరు నీకంటెఁ బూజార్హు లవుదురయ్య ! సత్త సత్తగు నీ ప్రపంచమున కవధి యౌ , యనంతుఁడ వీవె , మహానుభావ ! ౩౬	మహాత్మా ! అనంతరూపా ! దేవదేవా ! జగదాశ్రయా ! సత్ , అసత్తులకు ( స్థూలసూక్ష్మజగత్తుల రెండింటికిని ) పరమైనట్టి అక్షర ( నాశరహిత ) పరబ్రహ్మవు నీవే అయియున్నావు . బ్రహ్మదేవునకుకూడ ఆదికారణుడవును , కనుకనే సర్వోత్కృష్టుడవును నగు నీకేల సమస్కరింపకుందురు ? ( వారి నమస్కారములకు నీవు తగుదువు అని భావము ) .
ఉపజాతి. త్వమాదిదేవః పురుషః పురాణస్- త్వమస్య విశ్వస్య పరం నిధానమ్| వేత్తాసి వేద్యం చ పరం చ ధామ త్వయా తతం విశ్వమనన్తరూప|| 11-38	తేటగీతి. ఆది దేవుండవు , ననంతుఁ డౌదు వీవె ; జగతికి నిధానమీవె విశ్వమయుఁ డీవె ; తెలియఁ దగు వాఁడ వీవె , యా తెలివి నీవె , అక్షరుండవు నీవె , యనంత రూప ! ౩౭	అనంతరూపుడవగు ఓ కృష్ణా ! నీవు ఆదిదేవుడవును , సనాతన పురుషుడవును , ఈ ప్రపంచమునకు శ్రేష్ఠమైన ఆధారమున్ను , సమస్తమును తెలిసికొనినవాడవును , తెలియఁదగినవాడవును , సర్వోత్తమస్థానమును అయియున్నావు . నీచేతనే ఈ ప్రపంచమంతయును వ్యాపింపబడి యున్నది .
విపరీతపూర్వ. వాయుర్యమోऽగ్నిర్వరుణః శశాఙ్కః ప్రజాపతిస్త్వం ప్రపితామహశ్చ| నమో నమస్తేऽస్తు సహస్రకృత్వః పునశ్చ భూయోऽపి నమో నమస్తే|| 11-39	తేటగీతి. అనిలుఁ , డనలుఁడు , వరుణ , కశ్యప , శశాంక బ్రహ్మమొదలు సమస్త దేవతల పితవు ; శతసహస్రమ్ములగు నమస్కృతు లొనర్తు , మఱల , మఱల నొనర్తు , ముమ్మరముగాను . ౩౮	వాయువును , యముడును , అగ్నియు , వరణుడును , చంద్రుడును , బ్రహ్మదేవుడును , బ్రహ్మదేవునకు తండ్రియును నీవే అయియున్నావు . నీ కనేకవేల నమస్కారములు . మఱల మఱల నీకు నమస్కారము !
ఉపజాతి. నమః పురస్తాదథ పృష్ఠతస్తే నమోऽస్తు తే సర్వత ఏవ సర్వ| అనన్తవీర్యామితవిక్రమస్త్వం సర్వం సమాప్నోషి తతోऽసి సర్వః|| 11-40	ఉత్పలమాల. వందన మాచరించెదను ప్రాఙ్ముఖ పృష్ఠ ముఖంబులందు , నెం దెందుల దిక్కులన్ గలుగు నెల్ల ముఖంబుల , సర్వతో ముఖం బెందును నీవె , విశ్వమయుఁడీవె , యనంత పరాక్రమా ! జగ ద్వందిత యాచరించెదను , వందలు వేలగు వందనమ్ములన్ . ౩౯	సర్వరూపుడవగు ఓ కృష్ణా ! ఎదుటను , వెనుకను నీకు నమస్కారము . మఱియు అన్నివైపులను నీకు నమస్కారమగు గాక ! అపరిమిత సామర్థ్యము , పరాక్రమము గలవాడవగు నీవు సమస్తమును లెస్సగ వ్యాపించియున్నావు . కనుకనే సర్వ స్వరూపుడవై యున్నావు .
ఉపజాతి. సఖేతి మత్వా ప్రసభం యదుక్తం హే కృష్ణ హే యాదవ హే సఖేతి| అజానతా మహిమానం తవేదం మయా ప్రమాదాత్ప్రణయేన వాపి|| 11-41 ఉపజాతి. యచ్చావహాసార్థమసత్కృతోऽసి విహారశయ్యాసనభోజనేషు| ఏకోऽథవాప్యచ్యుత తత్సమక్షం తత్క్షామయే త్వామహమప్రమేయమ్|| 11-42	ఉత్పలమాల. నిన్ను సముండవంచు మది నేనిటు " యాదవ ! కృష్ణ ! " యంచు ని న్నెన్ని యయుక్తులన్ పలికి , యే నపహాస్యము లెన్నొ చేసితిన్ నిన్ను సమగ్రమున్ దెలియ నేరక , నీ చనువుం దలంచుచున్ , మన్నన సేతువే , నను ప్రమాదములన్ క్షమియించి , శ్రీహరీ ! ౪౦ ఉత్పలమాల. ఆటలఁ , బాటలన్ , గుడుచు నప్పుడు , శయ్యలఁ జేరునప్పుడున్ , దోటలలో , విహారములఁ దోగినయప్పుడు నెల్లవేళలన్ , నోటికి వచ్చినట్లనుచు , నొవ్వఁగ నాడితి , మేల మాడి నా నోటి కొలంది , సైతువె , ననుం గరుణించి , క్షమింతువే , హరీ ! ౪౧	నాశరహితుడవగు ఓ కృష్ణా ! నీయొక్క ఈ మహిమను తెలియక పొరపాటునగాని , చనువువలనగాని , సఖుడవని తలంచి " ఓ కృష్ణా , ఓ యాదవా , ఓ సఖా " యని అలక్ష్యముగ నిన్నుగూర్చి నేనేది చెప్పితినో మఱియు విహారము సల్పునపుడుగాని , పరుండునపుడుగాని , కూర్చుండునపుడుగాని , భుజించునపుడుగాని , ఒక్కడవుగ నున్నపుడుగాని , లేక ఇతరులయెదుటగాని పరిహాసము కొఱకు ఏ అవమానమును గావించితినో ఆ యపరాధము లన్నిటిని అప్రమేయుఁడవగు నీవు క్షమింప వేడుచున్నాను .
ఉపజాతి. పితాసి లోకస్య చరాచరస్య త్వమస్య పూజ్యశ్చ గురుర్గరీయాన్| న త్వత్సమోऽస్త్యభ్యధికః కుతోऽన్యో లోకత్రయేऽప్యప్రతిమప్రభావ|| 11-43	తేటగీతి. లోకములకెల్లఁ బితవు , ముల్లోక పూజి తుండవు , జగద్గురుండ వౌదువు ; సముం డె వండు లేడన్న , నధికుఁ డెవ్వాఁడు నీకు ? నప్రమేయాఢ్య ! అప్రతిమ ప్రభావ ! ౪౨	సాటిలేని ప్రభావముగల ఓ కృష్ణమూర్తీ ! నీవు చరాచరాత్మకమైన ఈ ప్రపంచమునకంతకును తంఢ్రివి అయియున్నావు . మఱియు నీవు పూజ్యుడవును , సర్వశ్రేష్ఠుడవగు గురువును అయి వెలయుచున్నావు . ముల్లోకములందును నీతో సమానమైనవాడు లేడు . ఇంక నిన్ను మించినవాడు మఱియొక డెట్లుండగలడు ?
విపరీతపూర్వ. తస్మాత్ప్రణమ్య ప్రణిధాయ కాయం ప్రసాదయే త్వామహమీశమీడ్యమ్| పితేవ పుత్రస్య సఖేవ సఖ్యుః ప్రియః ప్రియాయార్హసి దేవ సోఢుమ్|| 11-44	తేటగీతి. సుతుని పిత యట్లు , సఖుని స్నేహితుని పగిది , ప్రియుఁడు ప్రియురాలి నెట్టులఁ బ్రేమ జూపు , నీవు నట్టులె నన్ను మన్నింపు , కృపను ; ప్రణుతిఁ గావించెదను , నీకుఁ బరమ పురుష ! ౪౩	అందువలన నేను శరీరమును భూమిపై సాష్టాంగముగ బడవైచి నమస్కరించి , ఈశ్వరుడవును , స్తుతింపదగినవాడవునగు నిన్ను అనుగ్రహింప వేడుచున్నాను . దేవా ! కుమారుని ( అపరాధమును ) తండ్రివలెను , స్నేహితుని ( అపరాధమును ) స్నేహితుడువలెను , ప్రియురాలి ( అపరాధమును ) ప్రియుడువలెను ( నాయొక్క అపరాధమును ) నీవు క్షమింపుము .
ఉపేంద్రవజ్ర. అదృష్టపూర్వం హృషితోऽస్మి దృష్ట్వా భయేన చ ప్రవ్యథితం మనో మే| తదేవ మే దర్శయ దేవ రూపం ప్రసీద దేవేశ జగన్నివాస|| 11-45	ఉత్పలమాల. మున్నెపుడేనిఁ గానని , యపూర్వ మహత్తరమైన దృశ్యమీ మిన్నులు మన్ను లేకమయి మించిన రూపముఁ ; జూడ లేనికన్ , గ్రన్నన దొంటి రూపుఁ గనగా గరుణింపవె , దేవ దేవ ! యా పన్న శరణ్య ! సౌమ్యతఁ , గృపారతిఁ జూపి యనుగ్రహింపవే ? ౪౪	ఇదివరకెన్నడును జూడనట్టి ఈ విశ్వరూపమును జూచి ఆనందమును బొందితిని . కాని భయముచే నా యొక్క మనస్సు మిగుల వ్యథ నొందుచున్నది . కావున దేవా ! ఆ మునుపటి ( సౌమ్య ) రూపమునే నాకు జూపుము . దేవ దేవా ! జగదాధారా ! అనుగ్రహింపుము !
ఉపజాతి. కిరీటినం గదినం చక్రహస్తం ఇచ్ఛామి త్వాం ద్రష్టుమహం తథైవ| తేనైవ రూపేణ చతుర్భుజేన సహస్రబాహో భవ విశ్వమూర్తే|| 11-46	చంపకమాల. గదలుఁ గిరీట చక్రములు , కౌస్తుభ రత్న రవి ప్రభాస సం పదలు , మయూరపింఛమును , మంజులమౌ చిరునవ్వు లొప్పగన్ యదుకుల భూషణుండవగు నా వసుదేవ సుతాకృతిన్ మదిన్ గుదురు వడంగఁ జూపి , కడుఘోరపు రూపు పసంహరింపవే ! ౪౫	( ఓ కృష్ణమూర్తీ ) నేను నిన్ను మునుపటివలెనే కిరీటము , గద , చక్రము చేత ధరించినవానినిగ జూడదలచుచున్నాను . అనేక హస్తములుగలవాడా ! జగద్రూపా ! నాలుగు భుజములుగల ఆ పూర్వరూపమునే మఱల ధరింపుము .
శ్రీభగవానువాచ| ఉపజాతి. మయా ప్రసన్నేన తవార్జునేదం రూపం పరం దర్శితమాత్మయోగాత్| తేజోమయం విశ్వమనన్తమాద్యం యన్మే త్వదన్యేన న దృష్టపూర్వమ్|| 11-47 ఉపజాతి. న వేదయజ్ఞాధ్యయనైర్న దానైర్- న చ క్రియాభిర్న తపోభిరుగ్రైః| ఏవంరూపః శక్య అహం నృలోకే ద్రష్టుం త్వదన్యేన కురుప్రవీర|| 11-48	శ్రీ భగవానుల వాక్యము. ఉత్పలమాల. నీపయి ప్రేమఁ జూపి , మహనీయ మహత్తర విశ్వరూప మేఁ జూపితిఁ గాని , మున్నెవ్వరుఁ జూడఁగ లేదు కిరీటి ! వేద వి ద్యా పరిపూర్ణులై , క్రతు శతంబులుఁ జేసిన వారలున్ , దపో ద్దీపితులైన వారలు , నుదీర్ణ మనస్క వదాన్యు లై ననున్. ౪౬	శ్రీ భగవానుడు చెప్పుచున్నాడు . అర్జునా ! ప్రకాశముచే పరిపూర్ణమైనదియు , జగద్రూపమైనదియు , అంతము లేనిదియు , మొదటిదియు , నీవుతప్ప ఇతరునిచే నిదివఱ కెన్నడును జూడబడనిదియు నగు ఏ యీ సర్వోత్తమమైన విశ్వరూపము గలదో , అయ్యది ప్రసన్నుడనగు నాచే స్వకీయ యోగశక్తివలన నీకు జూపబడినది . కురువంశ శ్రేష్ఠుడవగు ఓ అర్జునా  ! ఈనా విశ్వరూపమును నీవుతప్ప మఱియొక రెవరును ఈ మనుష్యలోకమున చూచియుండలేదు ( నా యనుగ్రహముచే నీవు చూడగల్గితివి ) . మఱియు వేదాధ్యయన , యజ్ఞాధ్యయనములచే గాని , దానములచేగాని , ( అగ్ని హోత్రాది , శ్రౌతస్మార్తాది ) క్రియలచేగాని , ఘోర తపస్సులచేగాని , ఇట్టి ( విశ్వరూపుడనగు ) నన్ను చూచుటకు శక్యముకాదు .
ఉపజాతి. మా తే వ్యథా మా చ విమూఢభావో దృష్ట్వా రూపం ఘోరమీదృఙ్మమేదమ్| వ్యపేతభీః ప్రీతమనాః పునస్త్వం తదేవ మే రూపమిదం ప్రపశ్య|| 11-49	కందము. ఈ విశ్వరూప ముడిపితి , నీ వికను భయమ్ము వీడు , మెప్పటి యటులన్ నా వాసుదేవ రూప మి దే వీక్షింపుము ముదంబు దీపింప , సఖా ! ౪౭	ఇటువంటి భయంకరమైన నా ( విశ్వ ) రూపమునుజూచి నీవు భయమునుగాని , చిత్తవికలత్వమునుగాని , పొందకుము . నీవు నిర్భయుడవును , ప్రసన్నచిత్తుడవును అయి నా పూర్వరూపమునే , మఱల బాగుగ జూడుము .
సఞ్జయ ఉవాచ| ఉపజాతి. ఇత్యర్జునం వాసుదేవస్తథోక్త్వా స్వకం రూపం దర్శయామాస భూయః| ఆశ్వాసయామాస చ భీతమేనం భూత్వా పునః సౌమ్యవపుర్మహాత్మా|| 11-50	సంజయు వాక్యము. ఆట వెలది. వాసు దేవుఁ డిటుల వలికి , యర్జును భీతి డించి , మిగుల ననునయించెఁ గృపను , శ్యామలాంగుఁ డగుచు , సౌమ్య రూపముఁ దాల్చె , , మందహాస రుచులు చిందు లొంద . ౪౮	సంజయుడు చెప్పెను . ( ఓ ధృతరాష్ట్రమహారాజా ! ) ఈ ప్రకారముగ శ్రీకృష్ణు డర్జునునకు జెప్పి ఆ ప్రకారమే తన ( పూర్వపు ) రూపమును మఱల జూపెను . మహాత్ముడగు ఆ శ్రీకృష్ణమూర్తి మఱల తన సౌమ్యరూపమును వహించి , భయపడియున్న అర్జునుని ఓదార్చెను .
అ. అర్జున ఉవాచ| దృష్ట్వేదం మానుషం రూపం తవ సౌమ్యం జనార్దన| ఇదానీమస్మి సంవృత్తః సచేతాః ప్రకృతిం గతః|| 11-51	అర్జును వాక్యము. తేటగీతి. జనులఁ జేరితి మఱల , సౌజన్యమైన నీ స్వరూపమ్ముఁ గాంచి నే నిపుడు , కృష్ణ ! నిర్మల మనంబుఁ గాంచి , ధీనిశిత మొదవి నే నెవండనొ తెలిసితి , దీన బంధు ! ౪౯	అర్జునుడు చెప్పెను . ఓ కృష్ణా ! నీయొక్క ప్రశాంతమైన ఈ మనుష్యరూపమునుజూచి యిపుడు నా మనస్సు కుదుటపడినది . మఱియు నేను స్వస్థతను బొందితిని .
శ్రీభగవానువాచ| అ. సుదుర్దర్శమిదం రూపం దృష్టవానసి యన్మమ| దేవా అప్యస్య రూపస్య నిత్యం దర్శనకాఙ్క్షిణః|| 11-52	శ్రీ భగవానుల వాక్యము. కందము. నా దివ్య విశ్వరూపము సాదింపఁ దలంచి , మునులు , సంయములున్ , దే వాదులు దీక్ష వహించెద ; రీ దర్శన భాగ్యమబ్బె నీ కొకరున కే ! ౫౦	శ్రీ భగవానుడు చెప్పెను . నాయొక్క ఏ రూపమును నీవిపుడు చూచితివో అది మహాదుర్లభమైనది . దేవతలుకూడ నిత్యము నద్దానిని దర్శనము చేయ గోరుచుందురు .
అ. నాహం వేదైర్న తపసా న దానేన న చేజ్యయా| శక్య ఏవంవిధో ద్రష్టుం దృష్టవానసి మాం యథా|| 11-53	ఉత్పలమాల. వేదములన్నియున్ నెమరువేసిన , నుగ్రతపంబుఁ జేసినన్ , భూధన ధేనుకాంచన సమూహము దానము చేసినన్ , శ్రుతి ప్రోదిత యజ్ఞకర్మల విభూతి కడుంగడు నందియున్న , న న్నీ దృశ విశ్వరూప మెవఁడేని కనుంగొన లేడు , ఫల్గునా ! ౫౧	నన్ను ఏ రీతిగ నీవు చూచితివో , అటువంటి రూపముగల నేను వేదములచే ( వేదాధ్యయన పరులచే ) గాని , తపస్సుచేగాని , దానముచేగాని , యజ్ఞముచేగాని చూచుటకు శక్యుడనుగాను .
అ. భక్త్యా త్వనన్యయా శక్య అహమేవంవిధోऽర్జున| జ్ఞాతుం ద్రష్టుం చ తత్త్వేన ప్రవేష్టుం చ పరన్తప|| 11-54	కందము. ఏకాంత భక్తి యుతుఁడై , యే కాలమునందు నన్భజించిన వాఁడే , చేకొను నన్నీ విధమున సాకల్యముగాగఁ దెలియఁ జాలి , కిరీటీ ! ౫౨	శత్రువులను తపింపజేయువాడా ! ఓ అర్జునా ! ఈ విధమగు రూపముగల నేను అనన్యభక్తిచేత మాత్రమే యథార్థముగ తెలిసికొనుటకును , చూచుటకును , ప్రవేశించుటకును , సాధ్యమైనవాడ నగుచున్నాను .
అ. మత్కర్మకృన్మత్పరమో మద్భక్తః సఙ్గవర్జితః| నిర్వైరః సర్వభూతేషు యః స మామేతి పాణ్డవ|| 11-55	ఉత్పలమాల. నాకుఁ బ్రియంబుఁ గూర్చెడి మనంబునఁ గర్మల నాచరించి , యే కై క మనోత్సుకంబున నఖండముగా భజియించి , సర్వ భూ తాకృతు లేనె యంచని ప్రియం బొనరించి , నిజాంగనా సుతా నీక విరాగియై సుగతి నే ననువానికి , నే లభించెదన్ . ౫౩	అర్జునా ! ఎవడు నా కొఱకే కర్మల జేయునో [ లేక నా సంబంధమైన ( దైవసంబంధమైన ) కార్యములనే చేయునో ] , నన్నే పరమప్రాప్యముగ నమ్మియుండునో , నాయందే భక్తిగల్గియుండునో , సమస్త దృశ్యపదార్థములందును సంగమును ( ఆసక్తిని , మమత్వమును ) విడిచివేయునో , సమస్తప్రాణులందును ద్వేషము లేకయుండునో అట్టివాడు నన్ను పొందుచున్నాడు .
ఓం తత్సదితి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు బ్రహ్మవిద్యాయాం యోగశాస్త్రే శ్రీకృష్ణార్జునసంవాదే విశ్వరూపదర్శనయోగో నామైకాదశోऽధ్యాయః|| 11 ||	ఓం తత్ సత్ ఇట్లు శ్రీ పూడిపెద్ది కాశీ విశ్వనాథ శాస్త్రిచే అనువదింపబడిన శ్రీ గీతామృత తరంగిణి యందు శ్రీ విశ్వరూప సందర్శన యోగమను ఏకాదశ తరంగము సంపూర్ణం. శ్రీ కృష్ణ పరబ్రహ్మార్పణమస్తు.	ఇది ఉపనిష్ప్రతిపాదకమును , బ్రహ్మనిద్యయు , యోగశాస్త్రమును , శ్రీకృష్ణార్జున సంవాదమునగు శ్రీ భగవద్గీతలందు విశ్వరూపసందర్శన యోగమను పదునొకండవ అధ్యాయము. ఓమ్ తత్ సత్